Thân cây ngắt bớt lá cành
(Đọc chùm thơ của Nguyễn Khoa Điềm trên báo Nghệ thuật mới số 13+14)
Mai Văn Phấn
Đọc
chùm thơ mới của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm vừa xuất hiện trên báo Nghệ Thuật Mới, tôi dẫu không tìm thấy bài thơ nào hay một cách
toàn vẹn, nhưng vẫn gặp những ý tưởng sắc bén, vạm vỡ, nghe được giọng nói mới
với những âm sắc mới, nhận ra vóc dáng của một nhà thơ từng tạo dấu ấn một
thời. Các thi ảnh trong đó lúc đậm lúc nhạt và thường chuyển động ngập ngừng,
có khi bị chặn lại bởi những suy lý. Một số bài thơ, tác giả cố ý bỏ lửng hoặc
làm loãng cảm xúc trong một tâm thế còn ngổn ngang sự kiện và những mối quan
tâm thế cuộc.
Với
chùm thơ mới này, thật khó mà hình dung được chân dung một nhà thơ, mà hơn 40 năm
trước đã viết những câu thơ căng đầy vóc dáng của thế hệ thơ trẻ chống
Mỹ:
“Đất
là nơi anh đến trường
Nước là nơi em tắm
Đất Nước là nơi ta hò hẹn
Đất Nước là nơi em đánh
rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm” (Đất
nước).
Nhà thơ
ấy giờ đây như thân cây được ngắt bớt lá cành để phòng khi dông bão, trơ ra
những vết ngắt, hay đang đứng lặng phơi nắng phơi trăng, để có thể nghe rõ hơn
từng âm lặng của gió, của chim chóc xiết qua mình nó:
“Ngày
mai say tỉnh đều ra đất
Còn lại vầng trăng lặng lẽ
soi” (Mừng thu).
Vầng
trăng lặng lẽ ấy đã thấu tỏ mọi đường, càng soi chiếu rõ hơn
những tấn trò đời luôn lẫn lộn đỏ đen, thiện ác, bi hài:
“Bây
giờ người ta nói về ông
Là nói về một người khác,
một cõi khác
Đang lẩn quất, đang lăng
xăng, đang cao rao, đang xì xụp
Bằng tiền, bằng danh, bằng
đất cát” (Nguyễn Du).
Còn đây
là câu hỏi ông đặt ra cho Quán Thế Âm Bồ Tát:
“Hỡi Bồ
Tát
Điều gì còn lại
Tuyệt vời trên thế gian?” (Trước tượng Quán Thế Âm).
Câu hỏi
đó được cất lên từ tâm thế trĩu nặng, u uẩn, hoài nghi của một người đã không
ít lần khát khao được chạm tay vào cái đẹp dù mong manh ở phía chân trời. Trong
khi ở những bài thơ khác, ông lại thấy những điều tuyệt vời ấy
trong cuộc sống đời thường vặt vãnh, xấu xí, hẩm hiu nhưng là nguồn cội ân
tình, như một nghịch lý:
“Phiên
chợ hẻm lại bốc mùi quen thuộc
Của rau dưa khắm khú mỗi
ngày
Ủ ê từng gian bếp cũ
Dần dà nuôi lớn đời ta” (Chợ
hẻm).
Và, có
lúc nhà thơ như muốn được giãi bầy trước những điều thị phi ở đời:
“Than
ôi!
Tôi chỉ muốn được quyền
bày tỏ
Bằng chính cổ họng mình
Khi còn được thở” (Comments).
Dù cố
gắng thay đổi cách sử dụng từ ngữ, câu thơ, hình ảnh, cố gắng tìm đến những
khám phá bất ngờ về nội dung, Nguyễn Khoa Điềm vẫn trung thành với cách tư duy,
cách cảm của thế hệ ông. Nhà thơ có ý thức lánh xa những lối cấu tứ cũ, những
phổ từ quen thuộc, nhằm tạo nên âm hưởng mới cho thơ mình.
“Em ở
gian nhà nhỏ
Mảnh vườn xưa, thế thôi
Phù sa trôi vạn dặm
Bây giờ tôi đến đây” (Đường xa).
Có thể
ví cái “khe núi hẹp” mà ông đã len qua trong chùm thơ này, là đưa thơ ca
gần với cách nói chân chất của cuộc đời thường, tiết chế tối đa những nhịp
điệu du dương, quen thuộc, có thể giới hạn sự lan tỏa của các thi ảnh:
“Tôi
chỉ yêu những mùa bình thường
Cây mọc lên trong gió, mưa
và nắng” (Mùa bình
thường).
Có lúc
nhà thơ như tìm cách “lật ngược” một vấn đề không còn mới, nhằm thể hiện suy
tưởng của mình:
“Tôi
chỉ muốn chổng chân
Trồng một cây chuối rừng” (Cây chuối rừng).
Với
chùm thơ mới này có thể thấy, Nguyễn Khoa Điềm mong mỏi kiến tạo một không
gian khác biệt với từ trường thơ của ông vốn đã định hình từ những thập niên
trước. Đó là khát vọng, ý chí trỗi dậy của một thi sĩ đang khao khát đổi mới.
Ông như đang “tư duy lại” nghệ thuật thơ ca của mình, nhận ra những thay đổi
của ý thức hệ và quan niệm thẩm mỹ

Tranh của Rafal Olbinski