Thân cây ngắt bớt lá cành

(Đọc chùm thơ của Nguyễn Khoa Điềm trên báo Nghệ thuật mới số 13+14)

Mai Văn Phấn

Đọc chùm thơ mới của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm vừa xuất hiện trên báo Nghệ Thuật Mới, tôi dẫu không tìm thấy bài thơ nào hay một cách toàn vẹn, nhưng vẫn gặp những ý tưởng sắc bén, vạm vỡ, nghe được giọng nói mới với những âm sắc mới, nhận ra vóc dáng của một nhà thơ từng tạo dấu ấn một thời. Các thi ảnh trong đó lúc đậm lúc nhạt và thường chuyển động ngập ngừng, có khi bị chặn lại bởi những suy lý. Một số bài thơ, tác giả cố ý bỏ lửng hoặc làm loãng cảm xúc trong một tâm thế còn ngổn ngang sự kiện và những mối quan tâm thế cuộc.

Với chùm thơ mới này, thật khó mà hình dung được chân dung một nhà thơ, mà hơn 40 năm trước đã viết những câu thơ căng đầy vóc dáng của thế hệ thơ trẻ chống Mỹ: 

“Đất là nơi anh đến trường

Nước là nơi em tắm

Đất Nước là nơi ta hò hẹn

Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm” (Đất nước).

Nhà thơ ấy giờ đây như thân cây được ngắt bớt lá cành để phòng khi dông bão, trơ ra những vết ngắt, hay đang đứng lặng phơi nắng phơi trăng, để có thể nghe rõ hơn từng âm lặng của gió, của chim chóc xiết qua mình nó: 

“Ngày mai say tỉnh đều ra đất

Còn lại vầng trăng lặng lẽ soi” (Mừng thu).

Vầng trăng lặng lẽ ấy đã thấu tỏ mọi đường, càng soi chiếu rõ hơn những tấn trò đời luôn lẫn lộn đỏ đen, thiện ác, bi hài: 

“Bây giờ người ta nói về ông

Là nói về một người khác, một cõi khác

Đang lẩn quất, đang lăng xăng, đang cao rao, đang xì xụp

Bằng tiền, bằng danh, bằng đất cát” (Nguyễn Du).

Còn đây là câu hỏi ông đặt ra cho Quán Thế Âm Bồ Tát: 

“Hỡi Bồ Tát

Điều gì còn lại

Tuyệt vời trên thế gian?” (Trước tượng Quán Thế Âm).

Câu hỏi đó được cất lên từ tâm thế trĩu nặng, u uẩn, hoài nghi của một người đã không ít lần khát khao được chạm tay vào cái đẹp dù mong manh ở phía chân trời. Trong khi ở những bài thơ khác, ông lại thấy những điều tuyệt vời ấy trong cuộc sống đời thường vặt vãnh, xấu xí, hẩm hiu nhưng là nguồn cội ân tình, như một nghịch lý: 

“Phiên chợ hẻm lại bốc mùi quen thuộc

Của rau dưa khắm khú mỗi ngày

Ủ ê từng gian bếp cũ

Dần dà nuôi lớn đời ta” (Chợ hẻm).

Và, có lúc nhà thơ như muốn được giãi bầy trước những điều thị phi ở đời: 

“Than ôi!

Tôi chỉ muốn được quyền bày tỏ

Bằng chính cổ họng mình

Khi còn được thở”  (Comments).

Dù cố gắng thay đổi cách sử dụng từ ngữ, câu thơ, hình ảnh, cố gắng tìm đến những khám phá bất ngờ về nội dung, Nguyễn Khoa Điềm vẫn trung thành với cách tư duy, cách cảm của thế hệ ông. Nhà thơ có ý thức lánh xa những lối cấu tứ cũ, những phổ từ quen thuộc, nhằm tạo nên âm hưởng mới cho thơ mình. 

“Em ở gian nhà nhỏ

Mảnh vườn xưa, thế thôi

Phù sa trôi vạn dặm

Bây giờ tôi đến đây” (Đường xa).

Có thể ví cái “khe núi hẹp” mà ông đã len qua trong chùm thơ này, là đưa thơ ca gần với cách nói chân chất của cuộc đời thường, tiết chế tối đa những nhịp điệu du dương, quen thuộc, có thể giới hạn sự lan tỏa của các thi ảnh: 

“Tôi chỉ yêu những mùa bình thường

Cây mọc lên trong gió, mưa và nắng” (Mùa bình thường).

Có lúc nhà thơ như tìm cách “lật ngược” một vấn đề không còn mới, nhằm thể hiện suy tưởng của mình: 

“Tôi chỉ muốn chổng chân

Trồng một cây chuối rừng” (Cây chuối rừng).

Với chùm thơ mới này có thể thấy, Nguyễn Khoa Điềm mong mỏi kiến tạo một không gian khác biệt với từ trường thơ của ông vốn đã định hình từ những thập niên trước. Đó là khát vọng, ý chí trỗi dậy của một thi sĩ đang khao khát đổi mới. Ông như đang “tư duy lại” nghệ thuật thơ ca của mình, nhận ra những thay đổi của ý thức hệ và quan niệm thẩm mỹ

Tranh của Rafal Olbinski