Thơ siêu thực
không xa lạ
Hồ Thủy Giang,
nhà văn, nhà phê bình văn học
Hồ Thủy Giang
VNTN – Một số người viết và người đọc có một thói
quen hễ gặp một lối viết có vẻ khác thông lệ, không hợp với quan niệm cố hữu
bấy nay đã ăn sâu vào ý thức thưởng thức và sáng tạo của mình, thường luôn hoài
nghi, thậm chí cảnh giác. Thời cả nước hướng về mục đích cứu nước thì văn học
nghệ thuật cần phải khai thác những đề tài và vận dụng những phương pháp sáng
tác cốt sao phục vụ đại chúng một cách hiệu quả nhất. Những gì thuộc về cá nhân
cần hạn chế. Nhưng từ những năm tháng Đổi mới (1986) và nhất là đã bước vào
cuối thập kỷ thứ 2 thế kỷ XXI, sự hòa nhập với các nền văn hóa, văn minh thế
giới đã được mở rộng ở mức tối đa, văn chương cũng như các chuyên ngành khác
rất cần sự tiếp nhận, học hỏi. Đó là chuyện tất yếu.
Tuy nhiên, chúng ta đều
hiểu, các phương pháp nghệ thuật không chỉ gồm các tinh hoa mà trong đó có cả
phần rác nên việc tiếp nhận luôn là vấn đề cần tỉnh táo và có sự sàng lọc.
Trong nhiều năm trở lại đây, nhiều khuynh hướng sáng tác trên thế giới đã được
các nhà văn Việt Nam vận dụng khá sáng tạo và hiệu quả.
Ở bài viết ngắn này, chỉ xin
được trao đổi với bạn đọc và bạn viết riêng về thơ siêu thực đã ảnh hưởng đến
các nhà sáng tác và độc giả của ta như thế nào.
Theo nhà nghiên cứu Đỗ Lai
Thúy, chủ nghĩa siêu thực đã có nguồn gốc từ chủ nghĩa lãng mạn thần bí Đức.
Vào đầu thế kỷ XX cũng được một số nhà thơ ở Châu Âu thể hiện trong các
tác phẩm của mình. Nhưng chủ nghĩa siêu thực chỉ thực sự hình thành từ nhà
thơ André Breton (Pháp) cùng các cộng sự của ông sau khi nhóm Dada
tan rã vào năm 1924. Và sau bản tuyên ngôn của André Breton (1924), thuật ngữ
chủ nghĩa siêu thực mới được sử dụng rộng rãi trong văn học và nghệ thuật. Chủ
nghĩa siêu thực bắt đầu từ thơ, về sau có sức ảnh hưởng lớn đến hội họa, điện
ảnh, văn xuôi…
Tư tưởng triết học của chủ
nghĩa siêu thực được dựa vào học thuyết trực giác của Bergson và phân tâm học
của Freud. Những nguyên tắc mỹ học của trường phái này có thể hiểu tóm lược:
Hướng về thế giới vô thức của con người; đề cao cái ngẫu hứng, không qua sự
kiểm soát của lý trí; vứt bỏ phân tích lôgic, chỉ tin cậy ở trực giác, giấc mơ,
ảo giác, mê sảng, linh cảm bản năng; kêu gọi sự hồn nhiên của trẻ thơ… Vì thế
chủ nghĩa siêu thực chủ trương thơ ca phải được tuôn trào tự do. Về ngôn ngữ,
không cần sử dụng các dấu chấm câu, không cần tuân thủ trật tự ngữ pháp… Từ
những nguyên tắc trên, chủ nghĩa siêu thực đã đề xuất lối viết tự động. Như
vậy, chúng ta thấy, chủ nghĩa siêu thực đã tồn tại cả những tinh hoa và sự bất
cập. Trên thực tế, siêu thực, với ý nghĩa là một chủ nghĩa đã hoàn toàn tan rã
chỉ sau khi ra đời khoảng hơn mười năm (vào cuối những năm 30, thế kỷ XX). Tuy
vậy, cho đến tận ngày hôm nay, các yếu tố (tích cực) của chủ nghĩa siêu thực đã
lan rộng khắp thế giới trong đó có Việt Nam, đã đưa thi ca lên một tầm cao mới.
Các nhà thơ siêu thực thường
rất coi trọng lối viết tự động và xây dựng hình ảnh thơ siêu thực. Khi thơ
thiếu vắng hoặc xa lánh vần luật thì hình ảnh chính là yếu tố cho sự hay/dở của
bài thơ. Vậy hình ảnh thơ siêu thực khác với hình ảnh thơ thông thường như thế
nào?
Reverdy, một nhà thơ của
phái siêu thực đã định nghĩa về hình ảnh thơ siêu thực
như sau: “Hình
ảnh là một sáng tạo thuần túy tâm linh. Nó không thể sinh ra từ so sánh, mà từ
sự sáp vào nhau của hai thực tại ít hay nhiều xa nhau. Những quan hệ của hai
thực tại được đặt cạnh nhau càng xa nhau và càng thích đáng, thì hình ảnh sẽ
càng mạnh mẽ – nó sẽ càng có sức mạnh xúc cảm và sức mạnh về thực tại thơ…“.
Còn theo quan niệm của J.Vaché: “Hình ảnh trong thơ siêu thực là những va
đập chói lòa của từ ngữ“. Các nhà siêu thực luôn cho rằng hình ảnh
thơ siêu thực ra đời phải dựa vào kinh nghiệm của những biểu hiện vô thức như
giấc mơ, ảo giác, sự mê sảng, hồi ức ấu thơ, linh ảnh thần bí, mang tính chất mộng
mị, chiêm bao. Để nhấn mạnh ý niệm ấy, nhà thơ Saint Pol Roux
trước khi đi ngủ đã treo tấm biển trước cửa “Nhà thơ đang làm việc”.
Luận điểm cơ bản của các nhà
siêu thực khi xây dựng hình ảnh thơ siêu thực phải được sinh ra “Từ
sự xích lại gần nhau của hai hiện thực ít nhiều xa nhau” (Breton
dẫn lời của Reverdy vào tuyên ngôn thứ nhất của chủ nghĩa siêu thực). Hai hình
ảnh đặt cạnh nhau càng có sự cách biệt, có độ xa về nghĩa càng trở nên lý thú,
càng siêu thực. Dĩ nhiên, sự cách biệt này cần một sự tương đồng thích đáng. Ba
yếu tố không thể thiếu khi xây dựng hình ảnh thơ siêu thực là: Bất
ngờ, sai biệt và phi lý (tham khảo thêm
bài viết “Hình ảnh trong thơ siêu thực” của TS. Đào Duy Hiệp).
Theo TS Đào Huy Hiệp thì chủ
soái của văn chương siêu thực – nhà thơ Robert Bréchon đã chỉ ra ba cấp độ xây
dựng hình ảnh thơ siêu thực (từ đơn giản đến phức tạp) như sau:
1. Từ “như” (comme) so sánh:
– Những Chủ nhật đã đi qua như rắn nước đang đi qua
(Leiris)
– Áo măng tô của nàng kéo lê như một mặt trời lặn
(Desnos)
– Thân em như hạt mưa sa
(ca dao Việt Nam)
Trên thực tế, chúng ta đã
gặp nhiều hình ảnh so sánh cái này với cái kia cốt chỉ đạt mục đích về hình
dạng, màu sắc như “da trắng như trứng gà bóc”, “Ngón
tay to như quả chuối mắn”. Các hình ảnh so sánh này không phải là hai
hiện thực cách xa nhau, không gây sự bất ngờ, sai biệt. Vì vậy,
chúng không phải là hình ảnh thơ siêu thực.
Sự so sánh hai vế A như B
ở ba ví dụ trên, tuy có phần đơn giản nhưng vế B của các so sánh đã ít nhiều
gây nên sự sửng sốt, khác lạ so với các hình ảnh thơ thuần túy. Những
Chủ nhật so sánh với rắn nước đang đi qua; Áo măng
tô so sánh với một mặt trời lặn; Thân em so
sánh với hạt
mưa sa. Rõ ràng chúng là những thực tại xa nhau nhưng đã được
đặt bên nhau, mang yếu tố bất ngờ. Đó là
những hình ảnh được sinh ra từ mộng mị, trở thành hình
ảnh thơ siêu thực.
2. Cấp độ thứ hai, thay vì
được kết hợp bởi liên từ “như” (hoặc từ tương đương) thì A và B được đặt cạnh
nhau:
Cây đậu tía áo dài hun khói
Cây dương địa hoàng pha lê mịn
Cây hoa đinh những đôi môi sản sinh
Em duy nhất và anh nghe thấy cỏ từ tiếng em cười
(Eluard)
“Cỏ” và “tiếng em cười” là
hai “thực tại” xa nhau được sáp nhập vào nhau cho tri giác về âm thanh vang lên
của tiếng cười vui vẻ với cái nhìn đồng cỏ xanh rờn đã trở thành biểu tượng cho
sự trẻ trung đầy hy vọng. Tai ở đây làm thay cả nhiệm vụ của mắt: “nghe thấy
cỏ”.
3. Bréchon cho rằng còn một
loại so sánh thứ ba rất đặc thù của siêu thực: đó là ẩn dụ cụt (métaphore
tronquée), nghĩa là không còn sự đặt gần nhau của hai phần được so sánh nữa mà
là sự thay thế từ vế này sang vế kia. Đây là loại hình ảnh được kết hợp phức
tạp nhất của siêu thực. Ví dụ hai câu thơ của Breton sau đây rất hay được dẫn:
Trên cây cầu, vào cùng một giờ
Cũng vậy hạt sương trên đầu con mèo cái đang tự dối mình.
Ở đây không thể biết được
chắc chắn những vế nào dùng để so sánh. “Hạt sương” gợi nhắc đến “mèo
cái” hay ngược lại? Sự sáp lại gần nhau của hai “thực tại” trên
không mang chức năng gợi ý đến sự tương đồng giữa chúng mà lại giống như một
thực thể siêu nhiên. Trong các ví dụ ở cấp độ 1, 2 ở trên ít ra còn có mối dây
liên hệ trực tiếp hoặc gián tiếp nào đó, nhưng ở câu thơ trên rất khó “nối”
chúng lại với nhau.
Ở bài này, người viết nhằm
một hướng khác nên về phương diện lý thuyết xin chỉ được tóm lược những ý chính
từ chuyên luận “Hình ảnh Thơ siêu thực” của Đào Duy Hiệp để chúng ta cùng tham
khảo.
Thực ra, ở Việt Nam, những
hình ảnh thơ có sự gần gũi, mang bóng dáng hình ảnh thơ siêu thực đã được các
nhà thơ sử dụng từ lâu đời. Trong văn học dân gian, ngoài ví dụ “thân
em như hạt mưa sa” mà Đào Duy Hiệp đã dẫn trong chuyên luận, chúng
ta có thể tìm thấy trong kho tàng văn học dân gian không ít những ví dụ tương
tự.
Văn học trung đại cũng từng
có những dấu ấn của hình ảnh thơ siêu thực. Trong bài “Tính
hiện đại trong thơ” nhà thơ Nguyễn Viết Lãm đã nêu một số ví
dụ rất đặc sắc: Vàng rụng giếng ngô sa lá gió/ Bạc xuy giậu cúc nảy chồi
sương (Tương An quận vương thời Tự Đức); Mai
bạc lạnh quen nhiều tháng trước/ Cúc vàng thơm đổi mấy phen hoa (Nguyễn
Bỉnh Khiêm); Phấn hoa đầu cành làm nặng râu ong/ Bùn khóm rau cần làm
thơm dấu chân chim én (Nguyễn Ức đời Trần)…
Thời kỳ Thơ Mới (1932 –
1945), văn hóa, văn học Pháp lúc đó đã phổ biến khá rộng rãi sang Việt Nam. Vì
vậy, rải rác trong các tác phẩm của các nhà thơ như Hàn Mặc Tử, Bích Khê, Chế
Lan Viên, Nguyễn Xuân Sanh… ta nhận thấy, người ít, người nhiều, người tự giác
người tự phát nhưng đều có sự xuất hiện các yếu tố siêu thực. Chế Lan Viên từng
tuyên bố không chấp nhận siêu thực trong ý nghĩa là một chủ
nghĩa. Ông cho đó là vấn đề của châu Âu. Dù vậy, Chế Lan Viên vẫn để lại những
câu thơ mang màu sắc siêu thực:
Xanh biếc màu xanh, bể như hàng nghìn mùa thu qua
còn để tâm hồn nằm đọng lại.
Sóng như hàng nghìn trưa xanh trời đã tan xanh ra
thành bể và thôi không trở lại làm trời”
(Cành phong lan bể)
Nguyễn Xuân Sanh cũng vậy
khi tạo ra những hình ảnh“chiều đọng nhạc trầm mi”, “hồn xanh
ngát”, “trái xuân sa”, “vai suối tươi”, “ngàn mây tràng giang”, “vây tóc
mưa”… trong bài thơ “Buồn xưa” khuấy động dư luận một thời.
Trong các nhà Thơ mới, màu
sắc siêu thực ấn tượng nhất, không ai khác là Hàn Mặc Tử. Tuy nhiên, Chế Lan
Viên đã có một nhận định: “Hàn Mặc Tử không phải là nhà thơ
siêu thực. Tượng trưng càng không. Chủ yếu anh vẫn là nhà thơ lãng mạn sử dụng
các yếu tố siêu thực ở độ đậm đặc”. Có lẽ chính từ cuộc sống
mỏi mòn trong bệnh tật, cô đơn, trong bóng đêm hoang hoải đầy ác mộng, ẩn ức,
ám ảnh giữa thực và mộng của ông đã thăng hoa từ vô thức mà bừng lên những hình
ảnh siêu thực trên cái nền lãng mạn: “Không gian dày đặc toàn trăng cả/ Tôi
cũng trăng mà nàng cũng trăng”, “Nước hóa thành trăng trăng ra nước/ Lụa là ướt
đẫm cả trăng thơm”…
Thơ siêu thực không có sự
hình thành một cách hệ thống trong nền thơ Việt Nam, nhất là sau 1945 và trong
các cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ. Cho đến tận sau ngày thống nhất và
bước vào thời kỳ Đổi mới, các nhà thơ Việt Nam mới có đủ điều kiện tiếp nhận
lại những gì mà trước đó hoàn cảnh lịch sử chưa cho phép.
Trong mấy chục năm qua, tuy
thơ siêu thực chưa có sức ảnh hưởng lớn và rộng rãi đối với các nhà thơ Việt
nhưng vẫn có một số tác giả gắn bó, duyên nợ với khuynh hướng này. Có thể kể
đến những nhà thơ như Hoàng Cầm, Lê Đạt, Trần Dần, Hoàng Hưng, Dương Tường,
tiếp theo là Nguyễn Quang Thiều, Mai Văn Phấn…
Có nhà phê bình đã coi bài
thơ “Lá diêu bông” là bài thơ siêu thực tiêu biểu nhất, đẹp nhất của Hoàng Cầm
trên cả hai mặt tiềm thức – giấc mơ và lối viết tự động. Đó là thơ siêu thực
kiểu phương Đông bay lên từ một vùng quê quan họ thơ mộng trữ tình, mang cái
nét riêng của Hoàng Cầm: thơ siêu thực – hiện đại – dân gian (Xung
quanh Chiếc lá diêu bông của Hoàng Cầm – Xuân Nguyễn):
Chị cười xe chỉ ấm trôn kim
Chị ba con
Em tìm thấy lá
Xoè tay phủ mặt chị không nhìn
Từ thuở ấy
Em cầm chiếc lá
Đi đầu non cuối bể
Gió quê vi vút gọi
Diêu bông hời!…
– Ới diêu bông!…
(Lá diêu bông)
Với thơ của tác giả này, nhà
nghiên cứu Đỗ Lai Thuý cho rằng “Có thể Hoàng Cầm không có lý luận, không
có tuyên ngôn như nhóm siêu thực của André Breton, nhưng trên thực tế, ông đã
sáng tác như họ”.
Tương tự, là một ví dụ về Lê
Đạt:
Chia xa rồi anh mới thấy em
Như một thời thơ thiếu nhỏ
Em về trắng đầy cong khung nhớ
Mưa mấy mùa
mây mấy độ thu
Vườn thức một mùi hoa đi vắng
Em vẫn đây mà em ở đâu
Chiều Âu Lâu
bóng chữ động chân cầu
(Bóng chữ – Lê Đạt)
Mai Văn Phấn cũng là một tác
giả tiêu biểu:
Nơi ấy da thịt em đang ngủ, bởi trong anh có tiếng tâm linh đang
thì thầm:
Em lần theo bóng mây trôi
Thấm qua sóng lá vô hồi
Đằm vào anh tiếng chim đôi bất ngờ…
(Em xa)
Hoặc:
Hoàng hôn như một cửa chùa
Hư không trên ngón tay vừa đi qua
Ta ngồi nhập định cùng hoa
Thành chuông ai thỉnh ngân nga cỏ mềm
Cầm tay gió dắt vào đêm
Mà hồn xanh lỡ để quên cuối trời
Dấu chân xin cát chớ vùi
Cho ta về lại luân hồi kiếp sau.
(Qua hoàng hôn)
Qua mấy ví dụ trên, ta dễ dàng
nhận thấy dường như thơ siêu thực châu Âu đã được các nhà thơ Việt Nam “Việt
hóa” một cách khá ngoạn mục. Thể lục bát truyền thống của ta đã được Mai Văn
Phấn sử dụng làm cái vỏ hình thức cho sự hình thành các hình ảnh thơ siêu thực
một cách thành công. Và, rất có thể chính sự “Việt hóa” này sẽ được bạn đọc
Việt Nam chấp thuận, đồng điệu hơn so với thơ siêu thực châu Âu.
Như vậy, ta nhận thấy, thơ
siêu thực không hề xa lạ với các nhà thơ Việt Nam. Thậm chí, trong phong trào
thơ ở bất cứ một địa phương nào ta cũng có thể tìm thấy những vần thơ mang bóng
dáng siêu thực. Có thể dẫn ra hàng loạt hình ảnh thơ rải rác trong các tập thơ
của các tác giả ở Thái Nguyên trong khoảng mấy chục năm qua:
– Đêm mơ ngủ trong tóc tre ẩm ướt
Lô Giang như thiếu phụ nhớ chồng
(Thảng thốt Hà Giang- Nguyễn
Đức Hạnh)
– Có một tiếng đàn mắt đen
Vỡ trong đêm trắng
(Tiếng đàn bầu – Nguyễn Đức
Hạnh)
– Những vì sao nghẹt thở
Linh hồn ai đang tan
(Đêm – Võ Sa Hà)
– Dòng sông giấu biết bao đường ngầm thời chiến
Nước cứ trôi êm, con đường ngủ trong lời ru của nước.
(Sông Cầu của tôi – Võ Sa
Hà)
– Ly cà phê
Đen như đêm
Đắng như đêm
(Không đề – Nguyễn Hữu Bài)
– Con, cây rau răm bước ra đường ngày tiễn
biệt
(Thơ trước ngày giỗ – Nguyễn
Thúy Quỳnh)
– Chiếc lạt mỏng hồn em nơi đáy mắt
Câu thơ tình buộc chặt đời tôi
(Chiều nắng ngược – Thế
Chính)
Những hình ảnh: “Lô
Giang như thiếu phụ nhớ chồng”, “Tiếng đàn mắt đen”, “Những vì sao nghẹt thở”,
“Con đường ngủ trong lời ru của nước”, “Đắng như đêm” là những
hình ảnh mang màu sắc siêu thực. Đặc biệt, hình ảnh “Con, cây rau răm…” của
Nguyễn Thúy Quỳnh được “chiết xuất” từ câu ca dao “Gió đưa cây cải về trời/rau răm ở
lại chịu lời thị phi” và “Chiếc lạt mỏng hồn anh….câu thơ
tình…” cũng được hình thành từ câu thành ngữ “lạt
mềm buộc chặt”. Đó là những hình ảnh siêu thực rất Việt Nam.
“Có lẽ khi sáng tác, các tác
giả của nó không có chủ đích viết thơ siêu thực mà chỉ là một cuộc gặp gỡ, đồng
điệu tự nhiên. Sự xuất hiện các câu thơ trên có thể chỉ là tự phát và chưa thật
sự đậm đặc tính siêu thực kiểu các nhà siêu thực Pháp nhưng rõ ràng các tác giả
đã viết nên những câu thơ ít nhiều mang vẻ siêu thực.”
Có một điều đáng lưu ý. Qua
khảo sát của nhiều nhà phê bình về hình ảnh thơ siêu thực của các nhà thơ Việt
Nam như Hoàng Cầm, Mai Văn Phấn và một số tác giả khác đã nhận thấy có sự hòa
cảm giữa truyền thống và hiện đại để làm nên những hình ảnh siêu thực mang màu
sắc Việt Nam, gần gũi với người đọc Việt Nam. Phải chăng đó chính là con đường
mà các nhà thơ của ta cần hướng tới?
Phương pháp siêu thực thực
ra chỉ là phương tiện chứ không phải là “bảo bối” để tạo ra những tác phẩm có
giá trị như một số người lầm tưởng. Điều đáng tránh nhất có lẽ là sự muốn tỏ vẻ
ta đây đang viết theo chủ nghĩa siêu thực để lòe đời (đã có đôi ba tác giả
mắc). Về điều này, L. Aragon đã từng phát biểu rất chí lí: “Nếu
trong khi sử dụng phương pháp siêu thực mà các ngài viết ra những điều ngớ ngẩn
đáng buồn, thì chúng sẽ vẫn là những điều ngớ ngẩn đáng buồn. Điều đó là không
thể biện bạch. Và nhất là nếu các ngài thuộc nhóm người đặc biệt đáng thương
không hiểu nghĩa của từ ngữ, thì rất có thể việc thực hành phương pháp siêu
thực sẽ chỉ làm bộc lộ sự dốt nát cán mai của các ngài”. Nhà lý
luận M. Micheli cũng từng nói, đại ý: Muốn sáng tác theo siêu thực cũng phải có “Tài
năng siêu thực”, và cái vô thức trong sáng tác của người nghệ
sĩ siêu thực cũng phải có cơ sở kinh nghiệm chính trị – xã hội, khoa học… có
liên quan đến tâm lý học vô thức của Freud, của K. Jung…(dẫn theo Nguyễn Văn
Dân).
Có thể đi đến một nhận định
chung: thơ siêu thực không hề xa lạ. Sự ra đời của nó chỉ với một mục đích lớn
là chống lại sự xơ cứng, muốn vượt qua hiện thực sáo mòn để tìm ra một hiện
thực ở tầm cao mới. Chính các nhà siêu thực cũng từng nói: siêu thực là hiện
thực chân thực nhất, hiện thực tuyệt đối, là hiện thực bị “cầm tù” trong vô
thức, cần phải được giải phóng và được thể hiện trong tác phẩm nghệ thuật.
Như đã nói ở trên, xét về
phương diện triết học, chủ nghĩa siêu thực không còn tồn tại, nhưng một điều
không thể phủ nhận là hình bóng của nó dưới góc độ thi pháp vẫn lan tỏa và luôn
luôn tươi mới, không chỉ ở Việt Nam mà ở nhiều nước trên thế giới.
Bài viết này, chỉ với một
mong muốn được đóng góp một phần rất nhỏ bé trên con đường đổi mới văn chương
cùng các bạn thơ. Có điều gì sai sót, chân thành xin được chỉ bảo.
H.T.G
(Nguồn: Văn Nghệ Thái Nguyên)
Sách của nhà văn Hồ Thủy Giang