Đôi dòng về sáng tác thơ
(Tham luận tại Hội thảo "Thơ và những vấn đề thơ đương đại", do Hội Nhà văn VN tổ chức tại Hà Nội, 27/02/2018)
Tranh của Gürbüz Dogan Eksioglu, Thổ Nhĩ Kỳ
Mai Văn Phấn
Thơ đương đại đang biến
chuyển mạnh và khá đa dạng. Đó là tín hiệu đáng mừng của đời sống văn học hôm
nay. Người đọc cũng biến đổi theo nhiều khuynh hướng đọc, tự do chọn lựa phong
cách thơ yêu thích.
Tôi vốn là tác giả khởi
nguồn và ra đi từ thơ truyền thống, kết hợp những tinh hoa của các khuynh hướng
thơ khác, nhằm tìm đến một phong cách hiện đại mang đậm căn tính Việt. Thơ tôi
mấy năm gần đây được các dịch giả và một số nhà xuất bản nước ngoài tuyển dịch
sang một số ngôn ngữ khác. Kết quả cho thấy, những bài thơ tôi viết theo khuynh
hướng cách tân được lựa chọn nhiều hơn. Vậy tôi đã trải nghiệm việc sáng tác
như thế nào?
Cũng như phần đông các tác
giả cùng thế hệ, tôi từng chịu ảnh hưởng dòng thơ hiện thực và lãng mạn, một hệ
hình thẩm mỹ vốn đã ổn định. Khuynh hướng này đã tạo được những đỉnh cao thơ
Việt trong quá khứ, nhưng vì nó ngự trị văn đàn quá lâu nên đã trở thành thử
thách lớn với những thế hệ thơ sau đó. Những tác phẩm ra đời kế tiếp theo
khuynh hướng này thường mang cho người đọc cảm giác quen thuộc, đơn điệu, trơ
mòn cảm xúc… Một số bài thơ của tôi trong giai đoạn khởi đầu đã chịu ảnh hưởng
hiện thực và lãng mạn, nên khi dịch ra ngôn ngữ khác, đều có chung một nhận xét
từ bên ngoài: đơn tuyến, ít gợi mở, quen thuộc.
Tôi đã cố gắng bước qua cái
ranh giới vô hình trong quan niệm nghệ thuật cũ, nơi từ trong nhà trường mình
được học tập, từng chịu ảnh hưởng bầu không khí văn học khi còn ở tuổi đôi mươi
để đến với những hệ hình thẩm mỹ khác. Tôi hội nhập, và có lúc cũng bị xóa
nhòa, rồi sau đó thoát khỏi những trào lưu ấy. Đó là một hành trình giúp tôi có
được những tinh hoa của các khuynh hướng thơ khác, chủ yếu thịnh hành trong thế
kỷ vừa qua. Tôi coi những tinh hoa đó là những dòng phù sa làm màu mỡ thêm cánh
đồng thơ để gieo lên đó hạt giống của riêng mình, đơm hoa trái Việt.
Sự khác biệt giữa thơ tôi
trước đây và bây giờ, như đã nói, chính là cách thiết lập không gian và kết nối
điểm nhìn. Có thể tạm ví giai đoạn khởi đầu của thơ tôi là hình học phẳng, với
những hình thể rõ nét, dễ xác định. Chúng được mô phỏng, thậm chí sao chép lại
các hiện tượng đời sống rồi kết nối các thi ảnh bằng cảm xúc. Nhiều khi cảm xúc
ấy chỉ tập trung vào các thán ngữ, thán từ nên khi dịch sang ngôn ngữ khác, bài
thơ đã không còn sức nặng, không còn cái thần của nó như trong văn bản gốc.
Giai đoạn gần đây tôi chú
trọng tạo dựng không gian đa chiều, đa điểm nhìn, mời gọi độc giả đồng sáng tạo
với mình trong một thế giới thơ riêng, tạo được thái độ bình đẳng, gợi mở,
không áp đặt độc giả khi tiếp nhận văn bản. Không gian đa chiều có khả năng kết
nối, làm đồng hiện các chiều không-thời-gian, phục hoạt quá khứ, khiến nó cật
vấn hiện tại, đối thoại với tương lai. Trong không gian đa điểm nhìn này, thái
độ công dân, bản lĩnh nghệ sỹ, cũng như cái tôi nhà thơ được hiển lộ chân thực
nhất dưới những góc nhìn khách quan và đa chiều của người đọc. Tôi đã từng gặp
khó khăn khi mới tiếp cận thủ pháp này, bởi nếu biên độ tưởng tượng không mở
rộng, nội lực sáng tạo không đủ mạnh và cảm xúc chưa thật sự thăng hoa thì người
viết rất khó làm chủ được không gian rộng lớn đã mở ra với những hình ảnh
chuyển dịch đa phương, phức hợp, có lúc như không còn biên giới.
Không gian thơ đa chiều, đa
điểm nhìn cũng tạo độ mở lớn cho người đọc khi tiếp cận tác phẩm. Mỗi người đọc
thường đến với bài thơ bằng kinh nghiệm, trải nghiệm riêng và có thể cho ra
nhiều kết quả khác biệt. Tôi nhớ lần trò chuyện với dịch giả-nhà thơ Erik
Bergqvist, người đã cùng dịch giả Maja Thrane dịch thơ của tôi sang tiếng Thụy
Điển, ông đã gọi những “kết quả khác biệt” như tôi vừa nêu là sự “tù mù” cần
thiết của một văn bản thơ. Sự “tù mù” trong văn bản thơ hiện đại có thể ví như
những nét vẽ đứt đoạn được kết nối với hình cạnh bên của khối lập phương để
diễn tả phần chìm khuất của không gian phía sau, nơi mắt thường không thể quan
sát.
Cách thiết lập không gian
thơ của tôi hiện nay tương đối đồng điệu với không gian thơ các tác giả đương
đại ngoài nước mà tôi đã đọc. Do vậy, vấn đề cốt yếu với tôi hiện nay là
làm sao để thể hiển đậm nét căn tính Việt trong tác phẩm của mình. Theo tôi, căn
tính Việt là bản đồ biên giới xác định thơ của chúng ta có bản sắc khác với thơ
các dân tộc khác. Nếu trong thơ thiếu căn tính này, có nghĩa, các nhà thơ đã
đánh mất danh tính, giá trị khác biệt cần có.
Vậy thế nào là căn tính dân
tộc trong tác phẩm thơ? Từ góc nhìn của người sáng tác, tôi quan niệm căn tính
dân tộc là một thuộc tính mở và luôn được tiếp biến từ thị hiếu, tâm lý tiếp
nhận của người đọc đương thời. Bởi, chính thị hiếu, tâm lý của mỗi người luôn
được kết tinh và tiếp biến từ nền tảng văn hóa, lịch sử, phong tục, tập quán
dân tộc. Khi căn tính dân tộc trong sáng tạo bắt đầu ổn định để kết tinh thành
giá trị truyền thống, thì cũng là lúc nó phải đi tìm những giá trị mới khác.
Căn tính dân tộc làm nên cốt cách văn hóa của mỗi con người trong dân tộc ấy.
Tương tự như vậy, căn tính dân tộc trong thơ đã làm nên diện mạo tinh thần của
mỗi nhà thơ, là gương mặt tiêu biểu được tạo dựng bằng ngôn ngữ thơ của dân
tộc. Mối tương quan giữa nghệ sỹ và căn tính dân tộc không chỉ đơn thuần là mối
gắn kết như cây và cội, dòng sông và đôi bờ…, mà chính là sự tương liên bình
đẳng, làm cho nhau phong phú thêm, giàu có thêm. Do vậy, có thể hiểu rằng căn
tính dân tộc luôn được bồi đắp, mở rộng bằng tác phẩm của nghệ sỹ, cũng như
theo quá trình phát triển của quốc gia, dân tộc.
Căn tính dân tộc luôn thường
trực trong mỗi cá thể sáng tạo. Nhà thơ biết thắp sáng nó để tự thân anh ta
càng mạnh mẽ, thực hiện thành công những cuộc ra đi. Hành trình của sáng tạo
chính là liên tiếp lên đường tìm đến những giá trị mới khác. Căn tính dân tộc
trong thơ không phải là thuộc tính truyền thống dân tộc Việt trong sự hoàn tất,
đó là một vẻ đẹp mới được cải biến từ bên trong, với những giá trị mang tính
nhân loại. Lúc này, hơn bao giờ hết, thế giới hỗn độn với những đứt gãy của nó
cần được hiển thị bằng một “tư duy thi ca” mới đủ sức nắm bắt cảm thức thời đại
mà không bị chính sự hỗn độn của thực tại nhấn chìm.
24/2/2018
M.V.P
(Đã đăng: Tạp chí Nhà văn và Tác phẩm 3/2018)
Tranh của Gürbüz Dogan Eksioglu, Thổ Nhĩ Kỳ