Hiện tượng thơ Nguyễn Quang Thiều và lộ trình cách tân (phê bình) - Mai Văn Phấn

Hiện tượng thơ Nguyễn Quang Thiều và lộ trình cách tân




 

 

Sấm mất giọng, đỉnh núi già mất bóng

Nguyễn Quang Thiều

 

Lời mở

 

Trước năm 1975, những tìm kiếm để đạt được lối biểu đạt mới và hiệu quả trong tư tưởng thi ca rất phức tạp, đến nay vẫn chưa có sự khảo sát, nghiên cứu và đánh giá xác đáng, đầy đủ. Sau năm 1986, giữa lúc đội ngũ đông đảo các nhà thơ trong nước còn mơ hồ, ngờ hoặc về yêu cầu cách tân thơ, thì tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều (Nxb Lao động, 1992) đã cất tiếng nói khẳng định, đặt dấu mốc quan trọng khai mở dòng chảy thi ca cách tân về sau. Tập thơ đoạt Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1993, và, nhanh chóng làm xáo trộn tư duy đời sống thơ ca đương đại. Ánh sáng của tập thơ đã lan tỏa, tác động tích cực, sâu rộng trong đời sống thơ ca Việt, gây hiệu ứng dây chuyền. Bắt đầu xuất hiện nhiều tác giả trẻ với những cách viết mới lạ, khuynh hướng mới được hình thành. Hiện tượng tập thơ “Sự mất ngủ của lửa”, ở chừng mực nào đó gợi chúng ta liên tưởng tới sự xuất hiện tập thơ “Đám mây trong quần” của V.V. Mayakovsky[1] trong văn học Nga đầu thế kỷ XX, hay trường ca “Đất hoang” của T. S. Eliot[2] trong văn học Mỹ giữa thế kỷ XX. Không ai có thể phủ nhận vai trò cột mốc văn học mà những tên tuổi kể trên đã đánh dấu. Thế hệ kế tiếp có thể viết hay hơn V. V. Mayakovsky hoặc T. S. Eliot, nhưng lịch sử văn học mãi ghi công những tác gia mở đường, đặt nền móng cho một khuynh hướng nghệ thuật mới.

 

Sự mất ngủ của lửa” và cột mốc cho dòng chảy cách tân

 

Buổi đầu, tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” đã làm dấy lên những ý kiến tranh luận nhiều chiều, đa dạng những thái độ khen, chê. Hai mươi năm trôi qua cho phép chúng ta gạn đục khơi trong, nhìn nhận một cách khách quan giá trị “Sự mất ngủ của lửa”. Với tập thơ này, Nguyễn Quang Thiều thực sự đã làm cuộc vượt thoát ngoạn mục khi bỏ lại sau lưng những vần điệu, thói quen, cách nhìn đơn tuyến mà ta từng thấy trong tập thơ đầu tay của ông, “Ngôi nhà 17 tuổi” (Nxb Thanh niên, 1990).

 

Nhìn tổng quan về thi pháp, “Sự mất ngủ của lửa đã kiến tạo thành công những cấu trúc mới, mở ra những liên tưởng phi tuyến tính, và đặc biệt, tạo những hình ảnh lạ lẫm, bung nở, chuyển động nhanh, khác hẳn với những quy luật cũ.

 

Cái nhìn về “Sông Đáy” là một thí dụ về khác biệt:

 

Những con thuyền lần ra cửa biển

Mưa rất dài ướt hết cả dòng sông” (Những con thuyền sông Đáy).

 

Nếu những hình ảnh con thuyền, cửa biển, cơn mưa, dòng sông… trong tập “Ngôi nhà 17 tuổi” vẫn là cách liên tưởng đơn tuyến, quen thuộc, ít gây bất ngờ, thì “Sông Đáy” trong tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” đã nhảy một bước dài: 

 

Cơn mơ vang lên tiếng cá quẫy tuột câu như một tiếng nấc

Âm thầm vỡ trong tôi, âm thầm vỡ cuối nguồn”.

 

Ở đây, cơn mơ, tiếng cá quẫy tuột câu, tiếng nấc, tôi, cuối nguồn là những hình ảnh tách biệt, hầu như không có mối liên kết nhưng cùng cuộn trôi theo một từ trường cảm xúc mạnh và nhất quán, tạo được hiệu ứng không gian và bật lên sức liên tưởng mạnh mẽ: đó là cách liên tưởng đa tuyến. Thơ Nguyễn Quang Thiều thường không áp dụng cố định những thủ pháp của các trào lưu hiện đại, như Siêu thực, Tượng trưng, Biểu hiện,… nhưng câu thơ trên có cách liên tưởng gần với tượng trưng, tạo hiệu ứng về hình ảnh và âm thanh rất đỗi lạ lùng.

 

Tập thơ “Sự mất ngủ của lửa”, trước hết, làm bật lên nỗi khao khát về những cuộc lên đường, được giải phóng khỏi những định chế cũ, quan niệm cũ. Đây là những liên tưởng bất ngờ khởi đầu cho cuộc đào thoát khỏi cảm hứng và ám ảnh cũ:

 

Cán dậm chúi xuống mặt đường – Những nòng súng gỗ hết đạn

Vảy cá bám trên áo họ lấp lánh những tấm huân chương” (Trên đại lộ); 

 

Một cơn sốt ngồi ôm một cơn sốt

Những tiếng ho bình đẳng vỡ làm đôi” (Thời gian); 

 

Thính cứ ném xuống đời ta không ngủ” (Mười một khúc cảm).

 

Tính tự sự và ngôn ngữ kể truyện gần với ngôn ngữ đời sống cũng là nét đặc sắc trong tập thơ này. Ông viết mà như nói. Nói một cách nghệ thuật. Kiểu tường thuật này ít xuất hiện trong thơ Việt trước đó: 

 

Những người đàn bà vác dậm đi thành một hàng dọc về phía bên phải sát mép đại lộ

Người họ bọc kín bởi những lớp vải nâu và đen”.

 

Trong thơ Nguyễn Quang Thiều, yếu tố tính dục và hành trình giải phóng nó không còn là cuộc phiêu lưu hay một giấc mơ, mà được tác giả thể hiện táo bạo, đầy tinh thần nhân bản và thánh thiện. Nó chính là một thực tại tâm sinh lý nhiệm mầu, nối kết các nguồn mạch của sự sống, khơi dậy tất cả sức mạnh tiềm ẩn bên trong mỗi con người: 

 

Bầu vú em gió núi đã thổi mát rượi” (Một bài hát tình yêu của Làng Chùa); 

 

Ta ôm nhau ngồi thở trước sao trời” (Những ngôi sao)…

 

Trong nỗi khát khao trở về nguồn cội, với tình yêu quê hương, nhà thơ tạo nên những thi ảnh vừa ngẫu nhiên, vừa mang tính ám dụ: 

 

Con muốn lẩn vào khăn áo đám ma quê

Con muốn đắp lên cơn ho của con tàn hương thơm và ấm” (Âm nhạc); 

 

Chỉ mùi khói phân trâu khô bên đường bén lửa

Ngăn ngắt đắng vào giấc ngủ kẻ tha phương” (Tha phương).

 

Trong “Bài hát về cố hương tôi”, thi sĩ đã hát bằng khúc ruột mình chôn dưới nắm đất dế giun: 

 

Nó thành con giun đất…

Bò âm thầm dưới vại nước, bờ ao

Bò quằn quại qua khu mồ dòng họ

Bò qua bãi tha ma người làng chết đói

Đất đùn lên máu chảy dòng dòng”.

 

Từ sau tập thơ “Sự mất ngủ của lửa”, Nguyễn Quang Thiều luôn chú tâm khai triển toàn bộ tinh thần thi pháp mà ông đã minh định. Nếu gọi “Sự mất ngủ của lửa” là vạch xuất phát thì đến nay, nhà thơ đã để lại sau mình những xa lộ thênh thang, thẳng băng mà ít có những khúc cua đột ngột. Ở lộ trình này, ông đã làm phong phú, phồn tạp hơn những gì được khai mở trong tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” bằng chính quá trình nhận diện cuộc sống và hoàn thiện quan điểm thẩm mỹ.

 

Thời đại và nhà thơ

 

Bóng dáng thời đại và cách tân thi pháp là hai vấn đề lớn và quan trọng xuyên suốt hành trình sáng tạo của Nguyễn Quang Thiều. Thơ ông tỏa sáng trong nhiều đề tài với những cách biểu đạt phong phú và đa dạng. Thơ ông, dù viết về đời thường dung dị vẫn ẩn chứa tài hoa và sự tinh tế của một cây bút giàu nội lực. Tiêu biểu như những bài thơ: “Tiếng cười”, “Con gái ơi”, “Bầy chó của tôi”, “Thời gian”, “Thì thào khu vườn”, “Về những đồ vật có trên bàn viết”, “Bữa tối”… Bên cạnh đó, Nguyễn Quang Thiều còn có nhiều bài thơ mang tính biểu tượng và khát quát cao về xã hội, triết lý, nhân sinh, như: “Bầy kiến qua bàn tiệc”, “Dưới trăng và một bậc cửa”, “Con bống đen đẻ trứng”, “Nhịp điệu châu thổ mới”, “Bài ca những con chim đêm”, “Nhân chứng của một cái chết”, “Cây ánh sáng”…

 

Hiện thực trong thơ Nguyễn Quang Thiều thường được tái hiện như giấc mơ của người mệt mỏi, kiệt sức vì quá tải trong những cơn dư chấn; là khát vọng sống của người bệnh vừa thoát khỏi cơn tai biến hiểm nghèo. Hoặc như người vừa chợp mắt đã nhìn thấy những trải nghiệm trong đời thực nhưng được phóng chiếu theo những cách thức khác lạ, có thể cảm nhận được cả hơi thở nóng bỏng, sự khắc nghiệt đến kinh hoàng của đời sống trên da thịt.

 

Thơ Nguyễn Quang Thiều thường bầy tỏ thái độ thẳng thắn, trực diện, nhằm lý giải một cách chính xác nhất bản chất, chân tướng của đời sống. Hình ảnh con chim trong câu thơ sau đây chính là một biến thể của đời sống, tinh thần của thế hệ ông từng trải qua những giai đoạn lịch sử khắc nghiệt nhất:

 

Tôi là con chim sinh đầu hoàng hôn, cuối bình minh chưa biết hót. Cặp mỏ tấy sưng mổ những thì thầm” (Bài hát).

 

Đó đồng thời cũng là nỗi khắc khoải, khao khát tự do, công bằng, là chân lý của mọi thế hệ. Ông đã khắc họa hình ảnh thế hệ mình trong những câu thơ: 

 

Tôi là con chim thay lông muộn và đang tập giọng bằng cặp mỏ mềm còn ứ đầy máu loãng…

Đợi bài ca sinh ra từ những hạt cơm vương trong chân cỏ dại

Từ quả trứng buồn vừa bóc vỏ thời gian” (Bài hát).

 

Nhà thơ đang mộng du hay mê sảng? Khó ai có thể phân định rạch ròi trạng thái của Nguyễn Quang Thiều từ những bài thơ của ông. Song chính ở trạng thái đặc biệt này, Nguyễn Quang Thiều đã cho người đọc nhìn thấy những góc khuất của đời sống thực tại.

 

Từ những góc tối ấy có những tiếng nói riêng biệt và đa dạng đang cất lên, tỉnh táo xen lẫn mê dại, thô ráp đan xen với tinh tế:

 

Không còn ai trên cánh đồng mù mắt

Bà tôi đâu, đòn gánh gãy đâu rồi

Sấm mất giọng, đỉnh núi già mất bóng

Mất hay còn, than thở để làm chi” (Văn bản lần thứ nhất).

 

Bài thơ “Đoản ca về buổi tối ghi nhận tâm thế hãi hùng của một người khi tận mắt chứng kiến những cảnh tượng đời sống bị biến dạng, đổ vỡ:

 

Một góc phố một hiệu kim hoàn bị phá cửa

Và trong quán rượu một người say đâm chết một người say”.

 

Đó là hiện thực hay phi thực? Thật khó mà xác định!

 

Bức tranh trong thơ Nguyễn Quang Thiều lúc đậm lúc nhạt, khi rõ nét khi mờ ảo như vẽ lên bóng tối chỉ vừa đủ để hình dung và kích thích trí tưởng tượng phong phú của chúng ta: 

 

Chúng ta sống quờ quạng trong những tháng năm bóng tối nham nhở. Nhiều hơn thành phố vùi sâu vào đất. Những thành phố ra đi vĩnh viễn và mang theo những cây đèn. Chúng ta bới đất và nâng những cây đèn, như nâng những thi thể ngừng thở đã lâu nhưng da thịt vẫn còn ấm nóng” (Nhân chứng của một cái chết).

 

Lại có lúc như vẽ lên ánh ngày vừa rạng hình ảnh những đứa trẻ trong trắng, thơ ngây lung linh như những giọt sương trên đầu gai nhọn: 

 

Quanh các con tôi thế giới đang tự sát

Hai đứa bé không hay vẫn bứt lá vườn

Còn sót lại sau mùa cây sưng phổi

Bày cơn mơ lên mảnh đất cuối cùng” (Con bống đen đẻ trứng).

 

Nhà thơ nhiều lúc là người quan sát, với cái nhìn khách quan, tỉnh táo và lạnh lùng trước nghịch lý đáng sợ của đời sống thực tại: 

 

Và vẫn nhìn thấy

Cuộc làm tình ban ngày

Của những kẻ thất nghiệp

Trong chính công sở của họ

Và vẫn nhìn thấy

Nơi ngã tư một chiếc xe tải

Cán nát một cô gái

Nhưng bó hoa cô cầm trên tay

Vẫn nở nốt bông cuối cùng

Và vẫn nhìn thấy

Linh hồn những người đã chết

Xếp hàng trước cổng trụ sở Tòa án thành phố” (Nhật ký ghi dưới gốc cây gần quảng trường).

 

Chính trong cơn đau đớn khốn cùng, vật vã và vô vọng ấy, nhà thơ là người đi cầu tự cho tương lai của xứ sở mình.

 

Đọc thơ Nguyễn Quang Thiều, ta được chứng kiến một hiện thực đời sống với nhiều gam màu dị biệt, lạnh lùng u tối nhưng không bi lụy, tuyệt vọng. Nhà thơ đã sử dụng ánh sáng rất ảo diệu trong những tác phẩm của mình. Ông thường thắp trên phông nền thẫm tối một vài đốm sáng, vệt sáng nhỏ nhoi nhưng có sức lan tỏa mạnh mẽ. Đốm sáng đó có thể là ngọn đèn hạt đỗ, vài con đóm đóm, một tia chớp…, nhưng cho ta thấy rõ con đường và hướng đi của ông:

 

Nhìn xa chân trời nơi bình minh hé môi cười là bóng

Những gót chân đích thực, những gót chân đang khuất

Như những vệt nước lớn bay hơi nhẹ nhõm không rên rỉ điều gì…

Cho đến khi từ vòm miệng nồng hôi, nhớp nháp

Những cái lưỡi của người tìm được lối ra” (Bình minh đang lên).

 

Bằng linh cảm nhạy bén và khả năng tiên tri của thi sĩ, Nguyễn Quang Thiều đã nhìn thấy khoảng cách từ bóng tối tới ánh sáng:

 

Chúng ta ngỡ bóng tối chứa đầy vũ trụ

Thực ra chỉ mỏng như màng mắt người mù

Và chỉ cần bước thêm một bước

Chúng ta sẽ sáng lên sau những hãi hùng” (Bóng tối).

 

Chỉ cần bước thêm một bước, đó là cách nghĩ, cách gợi, một gọi mời của thi sĩ khi ranh giới giữa đen-trắng, xấu-tốt, thị phi là vô cùng mỏng manh.

 

Những cuộc lên đường cũng là điểm đến trong chuyển động thơ Nguyễn Quang Thiều. Đó là khi con tằm chui ra từ vỏ kén, là mầm cây bật lên từ khe đá, là cơn mưa xuống ngọn đồi trơ trọc, đích đến phía chân mây mù mịt, là sự dũng cảm nhích lên nửa bước chân, những mất mát thua thiệt trong đời sống được đền bù: 

 

Và giờ đây trong bóng tối của tháng Chạp đông cứng như một chiếc hàm thiếc

Tỏa rừng rực hơi nóng những bao hạt giống

trong tiếng nghiến kiên trì khủng khiếp của bánh xe

đi đến cánh đồng đang chờ quyền phép của tháng Giêng ban tặng” (Quyền phép của thời gian).

 

Sự ra đi trong thơ Nguyễn Quang Thiều là ánh sáng để “Dựng lên tất cả những cái thây của bóng tối đầm đìa”, để tái tạo hàn gắn, sắp đặt lại thế giới... Đọc thơ ông, ta thấy tương lai tốt đẹp, ngập tràn hy vọng, thấy ấm áp, ân cần: 

 

Người đang đến. Người đang trở về

Con đường tinh kết. Con đường lan tỏa”. (Nhịp điệu châu thổ mới).

 

Đến cuối mỗi bài thơ, ta như vừa tự tìm được một lối rẽ, vừa tự mình đặt tay lên những nắm cửa để giải thoát mình sang một không gian khác, một hoàn cảnh khác... 

 

Thức dậy và rút những chân hương ra khỏi ngực mình” (Nhịp điệu châu thổ mới).

 

Đây cũng là trạng thái thường thấy khi kết thúc mỗi cơn mộng du của thi sĩ Nguyễn Quang Thiều. Ở đó, thường mở ra không gian bất tận để người đọc nhận ra mình đang đứng trong áp lực của những cơn gió lớn: 

 

Tôi ra sông lấy lòng tay múc một miền nước lớn (Chiếc bình gốm).

 

Và, ông đã thấy 

 

Con đường và số phận dân tộc chúng ta từ một đỉnh đồi” (Bài ca những con chim đêm).

 

Thi pháp và những cách tân

 

Không gian thơ Nguyễn Quang Thiều luôn động chuyển, biến hóa bất ngờ. Mỗi câu thơ, hoặc đoạn thơ chỉ là một phần nhỏ không hoàn thiện của thi ảnh, giống như người đang ở lưng chừng núi, có thể đặt tay lên một tảng đá trong trùng trùng núi non mà không mường tượng hết được hình thể tổng quan của nó.

 

Bài thơ “Dưới trăng và một bậc cửa dẫn ta vào một không gian hỗn độn những hình ảnh: chiếc lá non, bóng cây, con dế mèn, bối tóc, ổ trứng, dãy số, con chó, ổ đất, v.v... Nếu chỉ chăm chú vào những chuyển động của những hình ảnh đơn lẻ ấy, người đọc sẽ không bao giờ gặp được vẻ đẹp thơ ca trong đó, thậm chí sẽ thấy chúng rời rạc, khô cứng và có thể không còn ý nghĩa. Cần phải chuẩn bị một tâm thế khác, cách nhìn khác khi tiếp cận thơ Nguyễn Quang Thiều. “Dưới trăng và một bậc cửa, rốt cục, phải chăng là khao khát tìm đến một thế giới hoàn mỹ những vẻ đẹp bất tuyệt và đó là cảm xúc phát sinh từ một tâm thế tái sinh, tìm lại những gì đã mất đi, đã chết?

 

Thơ Nguyễn Quang Thiều ít chú trọng vào những điểm “nhói sáng” của cảm thức mà dần trải ra trong chiều dài và độ sâu của những hình ảnh. Những đứt gãy, rời rạc, như không có liên kết, tạo ra độ giãn cách giữa những nhóm hình ảnh được làm sáng lên trong không gian thẫm tối, độ tương phản rõ rệt.

 

Có vẻ như chỉ riêng thi sĩ nhìn thấy: 

 

Con bống cái chửa hoang ngơ ngác và thường chết ngất; Hai cánh tay tôi – hai vây cá rách tướp

Dìu nỗi sợ chửa hoang đi tìm ổ đất buồn”.

 

 Nếu không bị cuốn vào dòng chảy mộng mị của hình ảnh thơ Nguyễn Quang Thiều, người đọc khó lòng đi tới thông điệp đích thực nhà thơ muốn gửi gắm. Ông thường ghi lại những trạng thái ám thị đặc biệt, trong đó, hình ảnh, sự vật vẫn mang chứa những đặc tính thông thường của đời sống hiện thực, đồng thời vẫn có sức thôi miên, ám ảnh kỳ lạ: một linh hồn cây, ổ lá mục đến vũ hội bầy bọ chó, một nồi bột bánh

 

Nguồn cội và quê nhà luôn da diết khắc khoải trong thơ Nguyễn Quang Thiều ngay từ tập thơ đầu tay “Ngôi nhà 17 tuổi” đến tập thơ “Cây ánh sáng” (Nxb Hội Nhà văn, 2009): 

 

Sông Đáy chảy vào đời tôi

Như mẹ tôi gánh nặng rẽ vào ngõ sau mỗi buổi chiều đi làm về vất vả

Tôi dụi mặt vào lưng áo người đẫm mồ hôi mát một mảnh sông đêm” (Sông Đáy). 

 

Hình ảnh đôi rùa mai nâu đã để lại dấu ấn rất riêng biệt của một tình yêu trong sáng, thơ ngây:

 

Sao ta không chạy nữa, sao ta dừng lại?

Sao ta không trườn xuống sông như đôi rùa mai nâu...” 

 

“...Ta chạy qua bao cánh đồng, qua những mùa cỏ dại

Hạt cỏ tươi dạt vào túi áo ướt của em” (Dòng sông).

 

Thơ ông càng ám ảnh hơn khi kiệm lời và được sắp đặt trong những tổ hợp từ đậm chất Nguyễn Quang Thiều. Nếu chú tâm, ta dễ dàng nhận ra lối mở vào không gian thơ, cũng như thần thái thơ Nguyễn Quang Thiều thường nằm ngay ở câu thơ đầu tiên trong mỗi bài, chẳng hạn như:

 

Hãy mang tôi về xa nữa” (Bài hát), 

 

và: 

 

Các con cháu tôi đến trước” (Bữa tối).

 

đã thực sự phát lộ ý tưởng chủ đạo của bài thơ. Từ ý thức đó, nhà thơ thường chuẩn bị kỹ tâm thế, cấu tứ cho bài thơ của mình, và cảm xúc mạnh ập đến là đặt bút viết: 

 

Thức dậy từ cơn mơ, cả cúc áo cũng không cài hết” (Dòng sông); 

 

Những ngón chân xương xẩu, móng dài và đen toẽ ra như móng chân gà mái” (Những người đàn bà gánh nước sông); 

 

Người nắm chặt những hạt giống và thả vào bầu trời đất nâu” (Hòa âm của những đa bào); 

 

Không còn gì cho tôi khóc sớm nay ngoài cánh đồng rau khúc” (Tôi khóc những cánh đồng rau khúc);

 

Tiếng súng bắn tỉa lần thứ nhất vang lên” (Trong tiếng súng bắn tỉa).

 

Cũng chính những câu thơ bỏng rát đầu tiên ấy đã cất tiếng nói từ bên trong, kích hoạt cho những phản ứng dây chuyền tiếp theo trong cả bài thơ.

 

Trong thơ Nguyễn Quang Thiều, hiện thực khắc nghiệt của đời sống thực tại và hiện thực tiên tri, tưởng tượng… được khúc xạ, thăng hoa, hắt sáng từ cảm quan, tư biện của thi sĩ. Tất cả được hiện hữu trong thơ ông vừa đau đớn vừa da diết, vừa chằm bặp vừa lạnh lùng. Ông luôn thổn thức và hân hoan, đau đớn và thất vọng trong tư thế một công dân đầy trách nhiệm: 

 

Không nhìn thấy nhà tù nào mà mỗi ngày tôi mất đi một cỏ

Không nghe tiếng súng nào mà ngực cỏ vỡ đêm đêm” (Gọi hồn).

 

Nhiều lúc Nguyễn Quang Thiều đã nhìn thấy cả những vẻ đẹp lộng lẫy, gần gũi tưởng như có thể chạm được tay vào, nhưng như bao người cùng thế hệ, có lúc ông thấy như không thể bước thêm được nữa: 

 

Kìa những cái cây lộng lẫy và kiêu hãnh trong gió gào rít giữa đêm

Và một kẻ đang gắng sức tìm lối đến Thiên đường nhưng lại không ngước được mắt lên” (Những công việc của tháng Mười Một).

 

Bằng ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh và sắc bén, thơ Nguyễn Quang Thiều cho chúng ta thấy được cốt lõi và cả mặt trái của đời sống, thấy được những khiếm khuyết, bệnh tật, và cả ung nhọt thậm sâu trong từng cơ thể: 

 

Chúng ta săn tìm xác chết những con tôm

trong lọ mắm

Theo cách của chim ưng

Chúng ta xé những chiếc bánh mì

Bằng động tác của báo

Chúng ta cắt dao vào ngón tay trỏ

Nhìn xuống gầm bàn chúng ta chửi

Chiếc giày chân phải

Hay tranh chỗ của chiếc giày chân trái

[…] Và lúc đó có người đứng dậy

Đi vào bóng tối

Và quay nhìn lại

Thấy mình mẩy chúng ta cắm đầy giáo

Phóng tới từ một đấu trường khác” (Bức thư đề ngày 25 tháng 12).

 

Ta ít thấy trong thơ Việt trước đây những cấu trúc câu lạ lẫm, những ngôn từ ẩn dụ tạo những va đập, xung động mạnh như trong đoạn thơ trên. Thủ pháp ấy cũng thể hiện trong đoạn thơ của Nguyễn Quang Thiều viết về khung cảnh và nhân vật trữ tình:

 

Anh ngắm nhìn những ngón tay em

gục ngã như nạn nhân trên trường bắn

Anh ngắm nhìn đôi môi em đầy đọa

Một ý nghĩ nổ tung trong bản nháp

Chiếc bút dừng mạnh ở một điểm và tì mạnh” (Bản thông cáo).

 

Hiện thực đời sống trong thơ Nguyễn Quang Thiều hiện lên phức tạp và đa diện, từ mặt người, mặt ma quỷ, mặt súc vật, mặt gỗ… Đọc thơ ông thấy cái Ác và cái Thiện luôn xung đột dữ dội, từ đó thoát ra niềm khát khao muốn đồng hóa nhau với đủ mọi sắc thái: 

 

Một con rắn rúc vào đám tóc anh và nằm phục cái lưỡi anh lộ ra

nó muốn giết anh khi đơn âm đầu tiên của anh phát nổ” (Hoa tiêu).

 

Biểu tượng con rắn trong thơ Nguyễn Quang Thiều biến ảo khôn lường, lúc là gã thợ xẻ giả dối trong bài thơ “Hồi tưởng tháng Bảy”, lúc là con mồi trong bài thơ “Những con mồi, hoặc bầy chim ăn thịt trong “Bản tuyên ngôn của cơn mơ”…

 

Như trên đã trình bày, tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” là bước khởi động nhưng lại chính là cột mốc quan trọng cho hành trình cách tân thơ của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều. Những tập thơ khác sau nó là những chuyến đi tiếp nối hành trình đó của ông. “Nhịp điệu châu thổ mới” (Hội Văn học nghệ thuật Hà Tây, 1997), Bài ca những con chim đêm” (Nxb Hội Nhà văn, 1999), Cây ánh sáng(Nxb Hội Nhà văn, 2009) thực sự mở tiếp con đường đã khai phá từ thập niên chín mươi với việc bung nở những thi ảnh khác biệt. Đó là một cánh đồng vải liệm thơm tho, con chuột đồng cắn môi bên bông hoa cổ tích, bình minh đang phơi tóc trong bóng tối; hay những câu thơ cứ găm vào tâm trí người đọc như một cái dằm gai buốt nhức: 

 

Tôi khóc những miếng bánh nóng như một cái lưỡi rơi vào bếp tro bụi bặm” (Tôi khóc những cánh đồng rau khúc).

 

hoặc:

 

Chàng quỳ xuống và ngước lên cây ánh sáng vĩ đại nhất đang tỏa mãi tán lá ban mai khổng lồ” (Cây ánh sáng).

 

Ánh sáng trong câu thơ chói ngời lan tỏa chan hòa nơi người đọc, gột rửa tâm hồn, thanh tẩy uế trọc tục lụy, đưa con người vươn tới thánh khiết.

 

Mặt khác, những hình ảnh quen thuộc như nước, vòm lá, con cá… được bài trí và chuyển động trong một thế giới kỳ ảo, đã có tác dụng tra vấn và kích thích mạnh mẽ trí tưởng của người đọc: 

 

Tôi thấy nước đang chảy trong những vòm lá. Con cá tiên tri đang ăn những trái cây chín đen.

Hãy nhìn ra sông và kìm nén cảm xúc

Một cái cây thì thào với một cái cây. Rồi tất cả chợt lặng im như vừa biến mất” (Nhân chứng của một cái chết).

 

Bên mạch thơ ào ạt, cuộn xiết, thơ Nguyễn Quang Thiều còn biểu đạt phong phú những cảm xúc tinh tế, thẳm sâu. Bài thơ “Mười một khúc cảm là tổng phổ những giai điệu, phức điệu của ông: 

 

Ta là chiếc lưỡi câu bị bỏ quên đau khổ

Chỉ đợi run lên trước đôi môi em; Em non bấy đau trong từng sợ hãi” (Những ngôi sao).

 

Thế giới thơ của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, từ ánh sáng, bầu trời, cây cối, súc vật, ngọn đồi đến mọi đồ vật đơn sơ đều có linh hồn, hiển hiện cùng nhiều thế hệ con người tồn tại phi thời gian. Tất cả như cùng đồng hiện, thanh minh, cật vấn trước vị “quan toà” Nguyễn Quang Thiều. Trong thế giới thơ ca riêng biệt ấy, nhà thơ là Chúa tể trị vì, trả lại sự công bằng, tự do, mở một chân trời khác dưới ánh sáng của thi ca.

 

Bài thơ Linh hồn những con bò” của Nguyễn Quang Thiều là một ví dụ. Nếu cánh đồng cuối cùng, bóng tối, tiếng rống, những chiếc ách, dàn kèn đồng thuộc về hôm qua, hiện thể… thì đám mây trở thành một biểu tượng của phục sinh miên viễn nhuốm màu sắc tâm linh: 

 

Giờ chỉ còn những đám mây

phiên bản của đàn bò

bay trên cánh đồng

của những con bò khác”.

 

Trong thơ Nguyễn Quang Thiều hay nhắc tới bên kia, dẫn dụ một thế giới khác nữa, quá khứ hay vị lai, chỉ riêng ông nhìn thấy: 

 

Tôi phải tới những vụ gieo trồng của cánh đồng bên kia

Bên kia, những lưỡi cày đang được đất dạy dỗ

Bên kia, những nông dân quỳ sụp nghe đất đặt tên

Bên kia, những hạt giống được tắm rửa và đặt vào võng cỏ” (Điều thiêng).

 

Những hình ảnh trong khổ thơ trên không còn ở trong phim âm bản, mà người đọc được tận mắt nhìn thấy một góc nhỏ trong ngày phán xử Tận thế. Ở đó, lưỡi cày tồn tại hàng ngàn năm nghe đất đai dạy dỗ, người nông dân già chờ đất đai đặt lại tên, những hạt giống được lên ngôi chờ đợi vụ mùa khác của kỷ nguyên khác…

 

Chùm thơ “Chuyển dịch màu đen” là đỉnh cao trong hành trình cách tân của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều, là câu chuyện thơ mang kịch tính, xung đột, gây ấn tượng mạnh, tạo đa nghĩa... Ngôn ngữ thơ trong bài thơ gần với ngôn ngữ đời sống, súc tích, từng chi tiết diễn tiến nhanh... Những mảng màu sáng tối tương phản rõ rệt ngay trong từng mạch thơ. Mỗi câu thơ như lưỡi bay miết mạnh, dứt khoát trên tấm toan rộng tạo ấn tượng, nhiều đoạn như nhát búa giáng mạnh vào tâm não người đọc: 

 

Những con muỗi trộn màu đen của chúng vào màu đen ngôi nhà để đánh cắp màu đỏ

Những cặp môi xiết vào nhau như thổ dân xiết hai miếng đá”.

 

Nhà thơ dồn nén cảm xúc vào những trạng thái đặc biệt, chú trọng tạo hiệu ứng xung đột cao để bạn đọc cảm nhận được vẻ đẹp thơ ca trong những không gian lạ thường: 

 

Ngôi nhà gỗ cắn môi, ổ khóa hóc chết chẹt một khoảng tối”.

 

Bên cạnh những mảng “màu lạnh”, nhà thơ Nguyễn Quang Thiều có chủ ý khá tỉnh táo đặt những hình ảnh tương phản, giàu tính trữ tình như: 

 

Cầu thang gỗ đã ngủ, những răng sâu đã ngủ

Dìu dịu trên đệm ấm, cơn ngứa thay lông”.

 

Nhiều lúc ta bắt gặp những câu thơ như ngọn đèn bất ngờ bật sáng trong góc tối: 

Trong góc phòng, bầy cá vàng đang giấu mình vào vùng nước tối…

 

Những vòm cây đã trộn vào nhau

Rễ trộn vào thân và lá trộn vào quả…

Tỉnh giấc trong khuya bởi màu trắng cơn mê

Cố hương xoã tóc đen đi trong gió trắng

Cố hương vật lên như sóng

Cố hương vùi mình như muối triệu năm”.

 

Bài thơ trộn lẫn giữa giấc mơ với ngổn ngang hiện thực, giữa khát vọng tự do, hòa đồng và hóa giải những định kiến về sắc tộc, văn hoá…

 

 Nếu ánh sáng trong tập thơ “Sự mất ngủ của lửa là ngọn đuốc, đèn pha, thì ánh sáng trong tập thơ “Cây ánh sáng được hắt lên từ đường chân trời rạng đông, cho ta nhìn thấy hết vẻ đẹp trinh nguyên, bất tận của một sớm mai tuyệt đẹp. Nó cho ta biết được một ngày mới đang đến với bao khác lạ, nhiều bí ẩn, bất ngờ. Tập thơ Cây ánh sáng” cho chúng ta được quyền tin yêu và hy vọng vào những điều tốt đẹp trên thế gian này.

 

“Và lúc này chàng nghe thấy tiếng chân những đàn bà xanh như nước biển bước đi như không bao giờ hết qua ngôi nhà chàng

Và lúc này những cái cây trên thế gian, những ngọn nến xanh khổng lồ thắp lên trên tất cả con đường…

Trong một ánh sáng ấy, một âm nhạc ấy, một ngôn ngữ ấy, trong một bầu trời ấy

Và Người đã biến chàng trở thành một chiếc lá nhỏ không bao giờ tàn úa

trên cành của tán lá ban mai kỳ vĩ trong vũ trụ ngập tràn” (Cây ánh sáng).

 

Lời kết

 

Hành trình cách tân thơ Nguyễn Quang Thiều khởi đi từ tập thơ “Sự mất ngủ của lửa” đến những tập thơ về sau đã định hình một phong cách riêng biệt. Hành trình ấy, với những trải nghiệm vô cùng phong phú, đã khẳng định tài năng, bản lĩnh thi sĩ và sự dũng cảm của ông.

 

Thơ Nguyễn Quang Thiều không chỉ là một hiện tượng độc sáng, mà sức lan tỏa và tầm ảnh hưởng của nó đã mở ra một giai đoạn mới cho thơ Việt đương đại. Thơ ông cũng đã lay động một số tác giả sáng tác theo hệ hình thi pháp cũ. Có thể họ không đổi mới được toàn triệt, nhưng cũng bắt đầu thay đổi tư duy thẩm mỹ, áp dụng một phần những thủ pháp mới của một số trào lưu, khuynh hướng hiện đại. Ông là một trong những thi sĩ tiên phong của dòng chảy thơ cách tân Việt Nam sau 1986.

 

Sau sự xuất hiện của thơ Nguyễn Quang Thiều, nhiều tác giả trẻ đã khởi phát đổi mới, cách tân thi pháp. Những tác giả này dù không ảnh hưởng trực tiếp từ thi pháp trong thơ Nguyễn Quang Thiều, nhưng đã tiếp nối tinh thần đổi mới của ông để góp phần làm nên một thế hệ mới rất khác của thơ Việt Nam đương đại.

 

4/2012


 

_____________________________

[1] Vladimir Vladimirovich Mayakovsky (1893 – 1930): nhà thơ Nga. Thi tập Đám  mây trong quần” (Облако в штанах) của ông ra mắt năm 1915, là một trong những viên đá đặt nền móng cho trường phái Vị lai của Nga.

(Nguồn: https://en.wikipedia.org/wiki/Vladimir_Mayakovsky)

[2] Thomas Stearns Eliot (1888 – 1965): nhà thơ Mỹ. Trường ca “Đất hoang” (The Waste Land) của ông ra mắt năm 1922, được coi là tác phẩm trung tâm của trường phái thơ Hiện đại bằng tiếng Anh.

(Nguồn: https://en.wikipedia.org/wiki/T._S._Eliot)


 

 

 

 
 

Nguyễn Quang Thiều, “Người thổi sáo 36”, sơn dầu trên toan, 110x90cm, năm 2018













 
BÀI KHÁC
1 2 3 

image advertisement
image advertisement
image advertisement




























Thiết kế bởi VNPT | Quản trị