Hai nữ thi sĩ Đất Cảng với thơ lục bát
Nguyễn Thị Thúy Ngoan (thứ hai từ phải sang) và Nguyễn Thị Thùy Linh nhận giải
Mai Văn Phấn
Trong dòng chảy thơ lục bát Hải Phòng thập niên qua, theo tôi, Nguyễn Thị
Thùy Linh và Nguyễn Thị Thúy Ngoan là hai cây bút nổi bật qua cuộc thi
Thơ Lục bát “Tổ quốc và Đạo pháp”
2016.
Đây là cuộc thi thơ uy tín, thu hút hàng ngàn tác giả từ khắp mọi miền đất nước
và hải ngoại. Hội đồng Chung khảo cuộc thi đã trao tặng ba giải Lục Bát Trăng
Vàng cho các tác giả, Nguyễn Thị Thùy Linh, Nguyễn Thị Thúy Ngoan (Hải Phòng),
Nguyễn Ngân (Tây Ninh) và sáu giải Lục Bát Trăng Bạc.
Trong số chín tác giả đoạt giải cuộc thi này, Nguyễn Thị Thùy Linh là nhà
thơ trẻ nhất. Chị sinh 1991, được Ban Tổ chức cuộc thi đánh giá là một hiện
tượng thơ mang “vẻ đẹp trong mỹ cảm mới”
(Nguyễn Việt Chiến). Cùng với hai bài thơ đoạt giải, một số bài thơ lục bát
khác của Thùy Linh có thể coi là những tác phẩm trình làng. Giống như nhiều tác
giả thành danh khác, những tác phẩm đầu tay của Thùy Linh đã tiên báo những khả
năng, hướng đi, phong cách thơ của chị giai đoạn tiếp theo.
Tôi có lời bình tổng quan về thơ Nguyễn Thị Thùy Linh khi chị đoạt tiếp giải
cao trong cuộc thi thơ của tạp chí Văn nghệ Quân đội 2015 - 2016: "Thơ Nguyễn Thị Thùy Linh khởi nguồn từ miền lục bát đến với không gian đan xen
nhiều tầng bậc, khá lạ lẫm. Đời sống nhân sinh và tâm linh, hữu hình và vô hình
trong đó đều hiển hiện trước mắt. Như có vô vàn những vách ngăn, nếp gấp trong
thế giới thơ ấy. Mỗi câu thơ như hoàn thiện một mặt cắt trong tổng thể cấu tứ
bài thơ. Rồi câu thơ tiếp theo trong bài lại như bất chợt một mặt cắt khác,
tiếp giáp, chồng xếp, đan cài vào những câu thơ đã xuất hiện. Cách viết ấy làm
bạn đọc cảm nhận trong cõi thơ của chị có nhiều không gian nhỏ, chiếu thông và
tỏa sáng cho nhau. Điều ấy gợi cho tôi tưởng tượng tới ngày các sinh linh được
gọi tên, hạnh phúc hay khổ đau, mất mát hay hân hưởng đều được trở về thế gian
trong ánh sáng phân minh, công bằng. Do tạo được ánh sáng quán chiếu thống
nhất, xuyên suốt từng bài thơ, nên bạn đọc dễ dàng chấp nhận những liên tưởng
lạ, đôi khi cá biệt, cách chuyển đổi hình ảnh đột ngột, đôi chỗ như chưa hợp lý
của chị". Nhận xét này tôi viết về những bài thơ tự do giai đoạn sau của Thùy
Linh, nay nhìn lại, thấy nó cũng đúng với những bài thơ lục bát khởi đầu của
chị.
Tác giả thứ hai cùng đoạt giải Lục Bát Trăng Vàng 2016 là Nguyễn Thị Thúy
Ngoan – nhà thơ thuộc thế hệ “đàn chị” của Nguyễn Thị Thùy Linh về cả tuổi đời và
những thành tựu đóng góp cho văn học. Nhà thơ Thúy Ngoan đã xuất bản một số tập thơ, “Bão mùa thu” (1998), “Trăng góa” (2006), “Nón không quai” (2008), “Ngôi
nhà không bình yên” (2010), “Khách
xuân” (2014), “Yêu” (2018)… Thơ
Nguyễn Thị Thúy Ngoan dung dị, lắng sâu, tạo hấp lực bằng cảm xúc. Chị thường
sử dụng những chi tiết của đời sống thường nhật và đặt chúng trong những tình
huống bất ngờ, có lúc khá éo le, trĩu nặng nỗi đau thân phận, làm phát lộ những
tứ thơ độc đáo, như quen như lạ, có sức cuốn hút mạnh mẽ.
Qua chùm thơ đoạt giải cuộc thi Thơ Lục bát 2016, ta thấy thơ Lục bát của
hai tác giả có những điểm tương đồng và cũng nhiều khác biệt. Sự tương đồng thể
hiện trong những bài thơ mang tính tự truyện và thường gắn bó với những nhân
vật cụ thể. Thúy Ngoan kể về người em của mình và “người ấy” trong kỷ niệm
riêng tư. Thùy Linh tâm sự về bà nội và nơi chôn nhau cắt rốn gắn kết với bất
kỳ người Việt Nam nào – làng quê. Mỗi nhân vật trong từng bài thơ đều có lịch
sử, tính cách và gương mặt riêng chìm nổi trong mạch suy cảm của mỗi tác giả.
Thơ lục bát Thùy Linh và Thúy Ngoan có sự đồng điệu xét trên bình diện cấu
trúc câu thơ. Cả hai tác giả đều có cách viết tung hứng, khêu gợi các thi ảnh,
cho chúng xuất hiện trong nửa đầu câu thơ (cả câu sáu và câu tám). Những hình
ảnh này được các tác giả chủ động sắp đặt trong tâm thức, bằng kỷ niệm, bằng ẩn
ức, tưởng tượng... Đây có lẽ là phần lý trí tỉnh táo của người viết. Nhưng nửa
câu thơ còn lại sau đó, hai tác giả đã để cho cảm xúc, vô thức lấn át, chảy
trôi, kéo mình đi để hoàn tất câu thơ.
“Nhớ ngày em đi làm dâu
Trăng tròn mười sáu lưng cầu gió đưa” (Em tôi);
hay
“Người về phía ấy qua cầu
Để tôi gẫy nhịp sông sâu vớt về” (Khoảng cách)
của Nguyễn Thị Thúy Ngoan. Hình ảnh lưng cầu gió đưa trong câu thơ lục bát thứ nhất chính là ánh xạ, sự
thăng hoa của trăng tròn mười sáu,
cũng như hình ảnh sông sâu vớt về là
hệ quả, một chuyển động khác nữa phát sinh sau sự kiện gẫy nhịp vừa xảy ra ở nửa đầu câu thơ lục bát thứ hai.
Nguyễn Thị Thùy Linh cũng có cách cấu trúc câu thơ tương tự:
“Áo bà đã hóa phù sa
Ao sen lặng giữa chén trà mùa thu” (Bà nội);
“Gọi làng trong mấy bờ tre
Tiếng gà xao xác cơn mê cuối đồng” (Làng).
Ta dễ dàng nhận
ra những hình ảnh phân mảnh, rời rạc trong những câu thơ này. Ao sen đặt bên cạnh chén trà mùa thu, hay tiếng
gà xao xác đi liền với cơn mê cuối đồng
đã biến đời sống hiện thực quen thuộc thành những hình ảnh trừu tượng, lung linh. Cũng có thể thấy rằng, nếu những hình ảnh đơn lẻ, cô lập
kia không xuất hiện trong một mạch thơ, có lẽ chúng khó ăn nhập, tiếp nối hành
trình của nhau trong những chuyển dịch đứt nhịp. Cách viết trên cho thấy khả
năng điêu luyện khi sử dụng thể thơ lục bát, cũng như thi tài của hai tác giả.
Sự chuyển hóa tâm trạng, hoán chuyển thi ảnh và kết nối điểm nhìn cho thấy cả
hai tác giả đã hoàn toàn làm chủ cảm xúc. Họ đi từ ý thức sang vô thức, dẫn dắt
hiện thực vào mộng mị, làm tan nhòa những cái cụ thể trong mông lung, huyền ảo,
và ngược lại.
Bên cạnh sự tương đồng, thơ lục bát Thùy Linh và Thúy Ngoan có nhiều khác
biệt. Thơ Thúy Ngoan, kể cả những bài thơ tự do thường biểu đạt theo mạch tự sự
đơn tuyến. Tác giả, trong vai trò kẻ sáng tạo, người dẫn chuyện thường xuất
hiện ở ngôi thứ nhất, là tôi, có lúc là
em, hoặc có lúc vô nhân xưng nhưng vẫn
cho người đọc ngầm hiểu vị thế của người kể chuyện.
“Tôi con đò nhỏ phiêu diêu
Lênh đênh sông nước hứng nhiều khổ đau” (Khoảng cách).
Chuyển dịch của mạch thơ Thúy Ngoan thường bám sát tính xác thực của sự
kiện đời sống và vận dụng tối đa cách nói dân dã, rất gần với ca dao, dân ca,
tục ngữ...
“Bấm tay tuần nữa lên đường
Trường Sơn lửa khói dặm trường xẻ đôi” (Em tôi).
Tính tự sự trong thơ Thúy Ngoan đôi khi tạo được sự đột khởi, độc sáng:
“Trường Sơn Người nghỉ yên rồi
Em tôi hóa đá nung vôi kiếp mình…” (Em tôi);
câu thơ trên thực sự đã có một tầm vóc, như bật mở cánh cửa, cho ta nhìn
vào sâu hút những phận người nghiệt ngã trong chiến tranh. Và giờ đây, nó luôn
nung nấu, bám riết lấy ký ức những người đương thời.
Khác với Thúy Ngoan, thơ Thùy Linh kết nối câu chuyện
bằng đa điểm nhìn, đa tuyến tính, ở đó nhiều không gian được đan cài trong một
mạch thơ. Tính đa nghĩa, sự mông lung trong thơ của Thùy Linh đã tạo cho mỗi
người đọc những điểm nhìn, cách cảm thụ riêng tùy thuộc vào kiến thức và trải
nghiệm của họ. Thơ Thùy Linh là sắp đặt một sân chơi mời gọi người đọc cùng
sáng tạo.
Hình ảnh làng quê thân thuộc mãi là đề tài thường trực với mỗi nhà thơ. Có
lẽ không người làm thơ nào ở nước ta lại không có đôi lần nhắc tới hình ảnh
làng mạc thôn dã, nhưng từ xưa tới nay đa phần các tác giả, kể cả trong ca dao,
dân ca đều đặc tả làng quê dưới cái nhìn đơn tuyến trong tiết tấu chậm rãi.
Những tứ thơ viết về làng quê thường xuất hiện tựa những thước phim quay chậm,
phần nhiều là cận cảnh:
“Nhà quê chân lấm tay bùn
Mẹ đi cấy lúa rét run thân già
Chợ làng mở dưới gốc đa
Nhà quê đem mấy con gà bán chơi” (Nhà
quê – Đồng Đức Bốn).
Nhưng ở bài thơ “Làng”, Thùy Linh
đã có cách biểu đạt hoàn toàn khác:
“Bù nhìn làm cứ như chơi
Lão nông cuốc mấy chân trời còn đau
Tiểu sành đã hóa đất nâu
Hồn ông cha vẫn đội đầu nắng mưa”.
Ta gặp lại trong bài thơ những hình ảnh quen thuộc, như bù nhìn, lão nông, tiểu sành, cầu ao, mảnh
chiều, bờ tre, tiếng gà, rạ rơm, liềm hái, chiếc nón, ao chuôm, con ếch, nắm
cỏ, cô em khỏa nước…, song ở đây, tác giả đã cho những hình ảnh ấy xuất
hiện độc lập, được kết nối chặt chẽ trong một mạch cảm xúc mạnh, nhất quán về
một ấn tượng, một ám ảnh “Làng”. Đây
là một trong những thủ pháp kiến tạo không gian của thơ hiện đại, một “kết cấu vẫy gọi” (Wolfgang Iser)
giúp bạn đọc mở rộng biên độ tưởng tượng cũng như gia tăng chiều kích những
giới hạn của hiện thực. Thùy Linh đã tạo ra những chuyển động đan xen, liên tục
và bất tận trong bài thơ “Làng”.
Những chuyển động này giống như bọn trẻ thả những cánh diều lên không trung.
Nhưng đến cuối bài thơ, tác giả đã neo cánh diều bay bổng kia xuống mặt đất:
“Tay cầm nắm cỏ thơ ngây
Về vun xới lại những ngày bình yên”.
Câu thơ này cho thấy người viết có nội lực mạnh mẽ, tứ thơ hiện rõ và cảm
xúc nhất quán. Thùy Linh luôn làm chủ được chuyển động của những thi ảnh khi
bài thơ về đích. Câu kết trong thơ chị thường mở ra một tầng bậc khác nữa trong
không gian thơ chồng lấn nhiều mặt cắt.
Lục bát vốn là thể thơ dễ viết mà khó hay, điều ấy ai cũng biết! Nhưng
trong nhịp điệu, âm điệu của vần gọi vần, câu gọi câu, thơ lục bát đã đánh thức
được phần căn cốt thi sĩ ẩn giấu trong những người viết có thi tài. Và cũng
thật lạ, cũng có những tác giả chỉ có thể viết được theo thể thơ này. Phải
chăng những bài thơ lục bát thành công, thì tác giả của nó chính là người đã
phát lộ khả năng “gọi hồn”, đánh thức những hình ảnh ngủ quên trong vô thức,
trong sương khói mông lung; đồng thời phả hơi ấm, hồn cốt vào từng sự kiện, sự
vật để chúng chuyển dịch, sinh sôi.
Hai tác giả Nguyễn Thị Thùy Linh và Nguyễn Thị Thúy Ngoan từng thành công
trong nhiều thể loại thơ và cũng sở hữu thế mạnh trong thơ lục bát. Hai nhà thơ
đã tài tình kết hợp ý thức với vô thức, thực tại với ảo huyền, luôn làm chủ ý
tưởng và cảm xúc khi bị dẫn dụ bởi vần điệu và cả những lối mòn “chết người”
của thể thơ này. Những tác phẩm của hai nhà thơ đã góp phần làm thơ lục bát ngày
càng giàu đẹp hơn.
25/6/2020
Tác phẩm “Trưa Hè” của Lê Văn Đệ (1906 - 1966), vẽ năm 1954 tại Hà Nội