Ban mai và ngọn lửa

Nhà phê bình văn học Phạm Xuân Nguyên

Phạm Xuân Nguyên

Thơ Mai Văn Phấn nhiều những ban mai. Cái nguyên sơ trong trẻo của buổi đầu ngày, khi bóng đêm qua ánh sáng tới, mang ý nghĩa khải thị, hồi sinh. Cảm hứng thơ Mai Văn Phấn đi từ ban mai đến những sự nở sinh, phát triển, đến sự hòa đồng, hài hòa của vũ trụ thiên nhiên con người. Nỗi khát ban mai là nỗi khát thường trực trong thơ anh.

Từ rất sớm anh đã có “Kinh cầu ban mai”: Mắt bừng ra lúc rạng đông/ Chân trời hổn hển phập phồng ngón chân. Anh khắc khoải “qua hoàng hôn” chờ rạng ánh ngày: Cầm tay gió dắt vào đêm/ Mà hồn xanh lỡ để quên cuối trời/ Dấu chân xin cát chớ vùi/ Cho ta niệm chắc ban mai lại về.

Có ban mai là có ánh sáng. Ánh sáng chống lại sự quên lãng, sự chôn vùi, sự tàn úa. Ánh sáng thức dậy những vùng nhớ, những trăn trở, những tìm kiếm. Con đường thơ của Mai Văn Phấn là hành trình đi tới ban mai. Anh bắt đầu từ Giọt nắng (tập thơ, 1992), anh lên tiếng Gọi xanh (tập thơ, 1995), nắng ấm đưa lại màu xanh sự sống, và như là không thể khác, giữa chốn thánh đường cao cả linh thiêng của đất trời, anh Cầu nguyện ban mai (tập thơ 1997). Bìa tập Gọi xanh gợi một cánh đồng nứt nẻ khô hạn. Bìa tập Cầu nguyện ban mai hiển lộ một khuôn mặt thi nhân trên nền bóng đêm đen khắc khoải trông ngóng. Ban mai hứa hẹn gì cho anh mà thi nhân khát khao đến vậy?

Lời đáp lại “Tiếng gọi từ những cánh đồng”: Trong mơ thấy ban mai thành lúa vàng ươm/ Và dấu chân người gieo thành hạt thóc. Niềm hạnh phúc “Lúc mặt trời mọc”: Con đã thức dậy trong ban mai của cha. Phía chân trời hừng đông như trẻ thơ bụ bẫm đang duỗi dài khoái hoạt, vài tia sáng đầu tiên giãi bày niềm hân hoan trên thềm cửa, rồi đưa những ngón tay mềm âu yếm đỡ con đi. Mộng mơ “Hải Phòng trước năm 2000”: Bước chân của ban mai hay em đến bên hè, qua lối ngỏ hồn ta như cỏ ướt.

Và cầu nguyện là tự thú. Ban mai của Mai Văn Phấn là ban mai trên của cánh đồng. Cánh đồng là nơi gieo cấy, gặt hái, là tượng trưng của sinh sôi, nảy nở. Nhà thơ tự thú trước cánh đồng, anh thấy mình là chiếc hũ thóc giống vào một buổi sớm mai: Ngày mới đến đưa bàn tay nắng ấm/ Để lấy đi những hạt cuối cùng/ Tôi chếnh choáng rỗng không chiếc hũ/ Đợi những mùa vàng, rạo rực hiến dâng...

Và sau cầu nguyện đến nghi lễ nhận tên (tập thơ, 1999). Từ đây nhà thơ đã thành con của ban mai, người ca hát ban mai, anh được hồi sinh cùng vạn vật và thấy vạn vật tái sinh trong mình.

Ấy là dấu hiệu sự tái sinh
Hay bắt đầu những điều trọng đại
Chưa kịp xúc động
Mới mơ hồ nhận ra
Ban mai đã cuốn lấy ta những vòng tã lót
(Khúc dạo đầu)

Cùng rền rĩ trong mê man cơn sốt

Cho tầng lá già lênh đênh chưa kịp mục
Cho bén rễ vào thịt da những mùa ngũ cốc
Nước mắt ban mai trổ những đòng đòng
(Hồi sinh)

Ban mai là khởi đầu. Với Mai Văn Phấn mọi sự khởi đầu là từ đất, từ cánh đồng, cho những mùa gieo trồng. Anh biết có “thời vụ” cho đời người, và cho thơ. Khi “cánh đồng trên đầu vừa mở cho tiếng vọng”, sấm rền và mưa xuống, “mỗi giọt đều được lau chùi từ thăm thẳm”. Đó là khi “lại vỡ ra bài ca gieo hạt”. Và “có ai đặt vào tay ta khoảng lặng im vụn rời như nắm thóc”. Phải tung nắm thóc rời này theo hướng nào, theo chiều quay nào, trong một không gian nào thời gian nào, để người không trắng tay? Nhìn xung quanh anh thấy “Trước mắt ta đâu còn là đường chân trời, mà những chỏm tóc của nhiều người nối tiếp nhau đang chạy gấp. Họ dốc sức chạy xa hơn khi phát hiện ra những đích khác”. Nhìn vào mình anh thấy: “Sự e dè thường được bọc kín thành nhân trong hạt. Dẫu mang nhiều hứa hẹn những mùa xanh, những hiệu quả bội thu tiếp nối, nó vẫn không tự thoát ra khỏi lớp vỏ dày”. Từ đó anh đi tìm một “giải pháp” cho mình. Một giai điệu gì quen lắm nhưng giờ đây hát lên anh không còn thấy hào sảng và lôi cuốn như xưa. Có lẽ phải có một cái gì mới, khác, nếu không sẽ là một nỗi kinh hoàng. Anh muốn hát bài ca của mình theo cách của mình, muốn trồng cái cây của mình trên đất của mình, trong một khung cảnh mới. Nhà thơ hiểu rõ rằng: “Chỉ khi một cánh chim hay tia sáng ngôi sao vô tình bỗng xuyên thủng lớp vỏ kia bí ẩn, hay hạt giống được chạm vào dịu nhẹ ngón tay của đợt mưa xuân, lúc ấy mọi trật tự và quan niệm sẽ khác”. Mặt trời cũ muôn đời nhưng mỗi ban mai mặt trời lại mới. Con người cũng vậy và thơ cũng vậy, sống lại mỗi ban mai, đổi khác và đổi mới mỗi ban mai. Và Mai Văn Phấn mạnh dạn, tự tin cùng thơ bước vào ban mai của những tìm tòi, khai phá.

Từ tưởng tượng
Và những niềm khát vọng
Tôi rút những mũi tên
Ra đi tìm đích cho ngày
Từng mũi tên vạch đường bay vun vút                          

(Mũi tên bóng tối)

Đọc thơ Mai Văn Phấn từ đầu tôi đã có cảm giác thơ anh mới mẻ. Cảm giác đó có lẽ là do ý hướng tiếp cận hiện đại của thơ anh. Với thời gian, qua các tập thơ anh ra đời, cảm giác đó đầy lên. Mai Văn Phấn có chung với Nguyễn Quang Thiều nỗi đam mê kéo căng các con chữ, tạo ra những kết hợp chữ mới, để câu thơ xâu chuỗi các hình ảnh trong một mạch ngầm liên kết ý tưởng, nhưng thơ Thiều thiên về cảm xúc để suy tưởng, còn thơ Phấn thiên về suy tưởng để cảm xúc. Và cả hai anh, trong phần thành công của mình, đều có cốt lõi dân tộc trong dáng vẻ hiện đại.

Ban mai là của ngày, nhưng ngọn lửa là của đêm. Ban mai quay vòng từng chu kỳ, ngọn lửa xuyên suốt cả trường kỳ. Ban mai dọi sáng, lửa thắp sáng. Ban mai của đất trời, ngọn lửa của con người. Lửa, cũng như ban mai, có thể gọi là “từ khóa” (key-world) của thơ Mai Văn Phấn. Anh đã tìm đến lửa để soi sáng con đường và bước chân NGƯỜI trên lộ trình lịch sử từ xa xưa đến xa sau. Trường ca Người cùng thời là một nỗ lực mới, một bứt phá của Mai Văn Phấn. Tôi - nhân vật trữ tình, sống với người cùng thời, ngoái nhìn người trước, hướng vọng người sau, chiêm nghiệm những điều đã qua, lường trước những điều sẽ tới, sống tận cùng mình và hòa đồng cùng nhân quần, vũ trụ. Lịch sử nhân loại trải qua các nền văn minh và các cuộc chiến tranh, đặc biệt chiến tranh trong thế kỷ XX, đặt con người hôm nay trước một câu hỏi lớn: phải sống thế nào đây để xứng là NGƯỜI? Mai Văn Phấn với Người cùng thời muốn đi tìm một lời giải, muốn đưa ra một lời đáp cho câu hỏi có tính nhân văn sống còn ấy.

Bắt đầu từ hành động “Nhóm lửa” (chương I): “Những ngón tay que diêm vừa rút ra khỏi vỏ/ Quẹt lên da trời còn ở rất xa/ Ta cúi xuống cuống cuồng thổi lửa/ Nhận ra mình là hòn than cháy dở đêm qua”. “Cháy dở” nghĩa là còn ấm nóng, còn năng lượng, còn trách nhiệm phải cháy tiếp, cháy hết. Lửa đã nhóm, hòn than còn âm ỉ cháy, phải “thắp lên phần cháy dở đêm qua”. Từ đây “Xin hân hoan với NGƯỜI CÙNG THỜI/ dưới Thánh đường Ban-Mai-Cao-Cả. Từ đây “Tôi với mọi người” (chương II): “Từ trong tắt lửa tối đèn/ Từ trong khoảng rỗng không tên thuở nào/ Bây giờ đất rộng trời cao/ Bàn tay ta cũng lao xao tiếng người”. Ngọn lửa thắp lên đã bén cháy vào tôi, tôi cháy lên trong ngọn lửa, tôi tự cháy, tôi là lửa, tôi nhập với mọi người trong hành động phá hủy và dựng xây. “Cộng hưởng I” (chương III) là tôi về lại những tháng ngày qua: “Đi qua giấc mơ vụn nát những bờ vùng bờ thửa, có hàng phi lao hát mãi lời ca mang quá khứ hay tương lai không giới tính. Lồng ngực ta như hộp đàn, cộng hưởng những âm thanh xoay ngược tháng ngày. Có chiếc cọc mơ dưới lòng sông nảy lá, có nắm bùn già mơ một lần được trở lại bùn non”. Quá khứ không dứt được hiện tại, như hình với bóng liền nhau, và đó là “cái có có không không duy nhất mắt ta nhìn thấy được”. Trong mắt ta nhìn “Nỗi đau phát sáng” (chương IV), nhân loại đã tự gây bao đau khổ, chết chóc, người với người đã trả giá bao nước mắt và máu: “Soi vào lịch sử chiến tranh/ Những nền văn minh hủy diệt/ Xin gọi lay từng cái chết/ Tái sinh cùng những bình minh”. May sao, cuộc đời dẫu đắng cay, hành trình chân lý dẫu nhọc nhằn khổ ải, nhưng bên ta còn “Đằm thắm mặt người” (chương V): “Vợ con, đồng chí, bạn bè/ Triền sông cỏ mịn ta về thảnh thơi… Mắt nhìn gạn đục khơi trong/ Đau không sợ, chẳng ngông cuồng khi vui”. Mãi mãi nhân gian tồn tại là nhờ “người vin tay người/ nối vào ngọn bấc/ lửa đời thắp lên”. Trong cuộc chạy tiếp sức của con người về phía tiến bộ, hạnh phúc, ngọn lửa đã truyền đến hôm nay. “Cộng hưởng II” (chương VI) là với lúc này và ở đây: “Chân tay ta vừa rút khỏi những huyễn hoặc giấc mơ, ngón còn tê cứng một đời cuốc cày liềm hái, một đời bàn tay phải lệ thuộc vào tay trái. Cả hai bàn tay lệ thuộc vào nỗi ú ớ toát mồ hôi của cái chết lâm sàng, chỉ biết cứng đơ mặc cho cơn bóng đè trùm lợp. Giờ những bàn tay đã tự do thức dậy, biết cộng lực cho nhau khi bình minh đang đến tái sinh. Đây là khoảnh khắc lịch sử: “Người cùng thời nhìn rõ đường đi nhờ những nỗi đau hắt sáng phía sau lưng, hắt sáng gương mặt người đằm thắm. Đã bắt đầu những nghi thức mới, tự nhiên hơn và tự tin hơn, khi từng hồi chuông dồn nén, dõng dạc bay đi xô đổ những tháp ngà”. Nhưng liệu con người có kịp nắm lấy số phận mình, giải phóng cho cái “tôi” của mình được phát triển hết sức mạnh? Mỗi bước phát triển khoa học kỹ thuật, nếu không khéo, sẽ là một sự kéo lùi về mặt nhân văn nhân bản. “Mail cho em” (chương VII) là một hồi chuông báo động nguy cơ cái giả thay thế cái thật, cái máy móc lấn chỗ cái con người, khi khoa học khám phá đến kiệt cùng vật chất, con người trần trụi biết bấu víu vào đây: “Cầu nguyện ban mai cho tình yêu sẽ thuần phục được vật chất lẫn phản vật chất theo mã số đã chọn cả diệp lục máu hồng cùng linh cảm đang liên hồi truyền tới nơi em”. Con người sẽ được giải thoát khỏi nguy cơ trên nhờ có trái tim, “trái tim giải thoát” (chương VIII) giúp con người giữ được phần người, tinh chất người trong bản thể mình, nhịp đập trái tim là khúc ca mới nguyện cầu cho con người: “Một trong hai lại rằng lành/ Tự tin tới cả mong manh cánh chuồn/ Nhện sa quấn quýt hương thơm/ Trái tim mở một cánh buồm ban mai”. Khúc ca mới đó vang lên cộng hưởng với người sau, “Cộng hưởng 3” (chương IX) ở những nền văn minh cao nhất cũng là nơi con người được tự do hoàn thiện mình nhất, quá trình này liền mạch sau trước và bao giờ cũng được mở ra từ ánh ngày: “Không gian tựa chiếc bình cổ khổng lồ mang những đám mây thời gian rạn nứt/ Và ban mai đến/ Lũ trẻ ùa ra từ chiếc bình kia/ Hân hoan chạy tới bến xưa/ Vẽ hình hài thế kỷ sau trên mặt cát bây giờ”. Liên tục, tiếp nối bàn chân con người đi lên phía trước, người cùng thời là biến thành cùng thời, là sống trong không-thời gian đồng hiện của tất cả những “đã là, đang là và sẽ là”. Ngọn lửa qua mỗi chặng lịch sử được tiếp thêm năng lượng soi sáng “phía trước bàn chân” (chương X) đi tới một ngày mai: “Lòng tốt của người cùng sự hài hòa tự nhiên rồi sẽ thấm nhuần mưa xối vào miệng những khoảng không đang hanh hao cơn khát, làm tan loãng mọi giấc mơ chai cứng, vụn tơi thành từng mạch mát lành”.

Lửa, từ khi ở tay người, đã thành lửa người. Nhưng lửa chỉ soi tỏ bóng đêm chứ không xóa được bóng đêm. Lửa phải dắt con người đến được bình minh, ban mai, nếu không lửa chỉ mới là đốt cháy, chứ chưa thể thắp sáng. Lửa người phải nhập cùng lửa trời. Khi đó một nhân loại mới ra đời, con người được tái sinh, cuộc sống luôn mới mẻ tinh khôi như lẽ tuần hoàn tự nhiên: Và thấy trong tiếng chim/ Một ban mai vừa nở/ Một bọc trứng vừa nở/ Trong chiếc nôi sương mờ.

Cấu trúc bản trường ca là một cấu trúc hệ thống có nhiều tầng lớp, trục tuyến đối xứng đối ứng nhau. Trục dọc (lịch đại) gắn ba cộng hưởng (các chương III-VI-IX) theo tổng phổ thời gian lịch sử và tâm cảm con người. Trục ngang (các chương I-II, IV-V, VII-VIII) gắn kết nhau theo chủ đề tư tưởng. Mạch ngầm cơ sở của cảm xúc thơ là diễn tiến quá trình văn minh nhân loại từ mông muội đến khai sáng, từ tự nhiên đến nhân văn. Chương X kết thúc là hợp lực, tổng thành của cả hệ thống, nó nối theo trục dọc về thời gian, theo trục ngang về vấn đề. Các lớp lang chặt chẽ như vậy cho thấy Mai Văn Phấn chuẩn bị rất kỹ cho việc viết trường ca. Người cùng thời của anh là trường ca cấu tứ theo ý, không đặt thành cốt truyện, lấy sự đồng vọng vang hưởng của chủ đề làm mạch dẫn dắt cảm xúc. Thể trường ca cho phép dung hợp nhiều lối thơ, Mai Văn Phấn không bỏ qua khả năng này, anh sử dụng cả thơ lục bát, thơ văn xuôi, thơ ngũ ngôn, thơ đồng dao. Anh mạnh dạn cho cả kỹ thuật hiện đại vào thơ như chương VII là một bản Mail viết liền mạch không chấm phẩy, in riêng một kiểu chữ, và có dòng đề “Gửi vào mã số nbn276 1965”. Có thể tạm gọi đây là dạng “thơ mail”, nó có khả năng mở rộng liên tưởng thơ nhờ ở những cách đọc khác nhau trên cùng một văn bản.

Trường ca Người cùng thời có những chương đọc thích. Chương IV Nỗi đau phát sáng là một chương lay động. Nó là chỗ bản lề để cảm xúc thơ vận động từ cái ngày qua đến cái ngày sau, do đó nó hiện thực, thấm thía, do đó nó có thơ. Người cùng thời ngẫm nghĩ về cái giá con người phải trả cho những lầm lạc của mình qua một dãy dài những cái chết trên trường kỳ lịch sử. Mai Văn Phấn rất hay ở chỗ anh tạo được một khung cảnh đầy ý nghĩa: tội lỗi con người bị phán xét trước đất trời:

Mặt trời lên
Một vị quan tòa
Từng nỗi oan
Dẫn ra từ bóng tối
Từng cái chết
Dẫn ra từ bóng tối
Mặt đất uy nghiêm
Minh bạch
Nhân từ

Những câu thơ ngắn cắt dòng tạo được cả ấn tượng thị giác. Điệp khúc Một người để nước mắt rơi/ Mặn mòi lan khắp mặt người yêu thương là một nỗi xa xót. Những cái chết ngày đang qua, ngày đang lại, xoáy lên bao câu hỏi. Lầm lỗi một thời nỗi đau không nhãn mác/ nghèo khổ được tấn phong không chỉ nỗi đau một thời. Câu thơ Nhân loại đi chếnh choáng dưới mặt trời  hay, như một tiếng nấc. Tiếc ở cuối chương này giá tác giả cứ để nguyên hai câu lục bát điệp khúc thì tập trung sức nặng của cả chương hơn, thêm lên đầu hai câu nữa vừa gượng (về ý) vừa không hay (về tình). Chương II Tôi với mọi người, chương V đằm thắm mặt người, nhuần nhị, lắng đọng. Đó là những chương ngòi bút Mai Văn Phấn chân thực, tự nhiên, anh thể hiện được điều muốn nói bằng những câu thơ thật. Còn đôi chỗ khác trong trường ca ý của anh chưa nhập được vào thơ, tức là anh chỉ mới diễn ý không thôi, ví như “Tuân theo luật mà dồi dào cá tính. Cái Tôi tận cùng dẫn tới cái Ta”. Trên đây tôi có nói chương X kết thúc là hợp lực, tổng thành của cả hệ thống trường ca, đấy là xét theo cấu trúc của nó, còn như ở đây tác giả đã viết chương này như một tổng kết, gói gọn lại những ý triển khai ở chín chương trước. Theo tôi chương cuối này lặp, chưa tương xứng với toàn bộ bản trường ca. Nhưng đây là một trường ca đọc có hứng thú, hứng thú nhất là hướng thơ bứt về phía hiện đại của một lối viết. Hiện đại là gì, trong thơ? Nói cái hôm nay bằng ngôn ngữ và cách nói của ngày hôm nay. Và đã là hôm nay thì nó khác ngày qua và không giống với ngày mai. Do đó, nó lạ với chính cả hôm nay. Nếu thành công nó thành cái mới. Nếu không thành công nó chỉ là cái lạ. Nhưng lạ hay mới, trước hết nó phải khác. Thơ Mai Văn Phấn có cái khác đó.

Mai Văn Phấn làm thơ dưới luồng sáng linh thiêng dẫn dắt của ban mai và ngọn lửa. Anh tin vào sự hồi sinh, phục thiện, hoàn nguyên của đất đai bầu trời, của cỏ cây hoa lá. Cố nhiên niềm tin mãnh liệt của anh là ở sức sống luôn tươi mới của con người. Thơ anh tìm tòi cách tân theo hướng đó. “Nghi lễ nhận tên” là bổn mạng anh nhận: Tung lên bọt nước đầu ghềnh/ Và tăm sóng thở lặng thinh đáy hồ/ Trổ mầm những khoảng vu vơ/ Hay con cò trắng ngẫn ngờ bay lên. “Người cùng thời” là trách nhiệm anh mang: Lửa theo hưng thịnh bao đời/ Tro than gieo vãi về nơi cấy cày/ Chiêm mùa mọc mộng chân mây/ Cánh chim vun xới ấp ngày vào đêm. Ngẫu nhiên tôi lại kết bài bằng những câu lục bát của anh. Mà thật ra có ngẫu nhiên không nhỉ?

Hà Nội, tiết trùng dương 1999

P.X.N

(Báo Văn Nghệ số 34, 1999. Lời tựa tập “Thơ tuyển Mai Văn Phấn” (Nxb. Hội Nhà văn, 2011)