“thả” vào thanh tịnh
(Đọc tập thơ “thả” của
Mai Văn Phấn, Nxb Hội Nhà văn, 2015)
Nhà phê bình văn học Hoàng
Thụy Anh
Hoàng Thụy Anh
Với “thả”, dường như
nhà thơ Mai Văn Phấn không muốn bỏ sót thời khắc, thời điểm trôi qua của sự vật
hiện tượng nào. “thả” là buông bỏ/ rũ bỏ mọi hỉ, nộ, ái, ố của cõi phù du, hòa
vào thiên nhiên với cỏ cây hoa lá, núi sông, nhật nguyệt, nắng gió,... hòa vào
từng sát-na, khoảnh khắc nhẹ nhàng, lắng đọng, vi diệu của vạn vật, đón nhận
mọi đổi thay của vũ trụ. Từng khoảnh khắc đốn ngộ tạo nên nét riêng, cái bất ngờ,
ngạc nhiên, giàu liên tưởng, mang đến những khoảng lặng vô giá nuôi dưỡng tâm
hồn con người.
Mỗi bài thơ trong “thả”
là một bức họa, chỉ vài nét phác thảo mà ghi lại, chụp lại nhịp sống, khoảnh
khắc luân chuyển nguyên sơ, tự nhiên, trong khiết, tươi ròng của thiên nhiên
bốn mùa cũng như vẻ đẹp tâm hồn thánh thiện, nồng hậu của con người. Bức tranh
xuân, hạ, thu, đông tuyệt đẹp, không điểm trang, tô vẽ của “thả” vừa cụ thể,
vừa hư ảo, linh diệu. Tất cả phối hợp, bồi đắp, gắn kết tạo nên một bức tranh sống
động, không ngừng chuyển vận, chảy trôi. Hội tụ những hình ảnh, âm thanh, màu
sắc đẹp, ngát hương, “thả” toát ra cái tơ non, nguyên sinh, tinh khôi trong sự
giao hòa tuyệt đối. Sương giăng mắc, phủ kín thân gỗ mục thôi mà thần thái
trong ngần, tinh khôi của bức tranh xuân đã được nhà thơ gọi tên: Giăng/ Gỗ mục/ Đơm hoa (Sương mù - 16).
Thì ra, trong sự đối lập sinh tử, đôi khi, cái chết, hết sức sống vẫn là bản lề
cho cái đẹp nảy nở, thăng hoa.
Chu kỳ sinh, trụ,
hủy, diệt là định luật muôn đời, tuần hoàn, không ngưng nghỉ của tạo hóa, cho
nên, nhà thơ phát giác cái đẹp vô cùng diễn ra ngay trong từng giây, từng phút
của thiên nhiên chứ không phải luận bàn về cái đẹp vĩnh cữu, bất diệt.
Thả bầu vú
Đọt mầm
Nhú
(Nắng xuân - 12)
Nắng mùa xuân như một
bầu sữa tươi rót sức sống xuống cho muôn loài. Những đọt mầm mơn mởn chìa các
ngón tay vén bức màn khô cứng sần sùi bước ra ngoài đón nhận sự sống mới. Cả
đất trời nhú lên, bừng bừng nhựa sống.
Đêm thu, những con
nhái bén thường rủ nhau ngồi chễm chệ trên lá sen kêu ộp oạp gọi trăng. Con
nhái bén trong thơ Mai Văn Phấn không tạo âm thanh khuấy động như con ếch nổi
tiếng trong thơ Matsuo Basho mà ung dung liếm trăng:
Con nhái bén
Thè lưỡi
Liếm trăng
(Ngồi giữa lá sen -
120)
Hình ảnh trừu tượng
(trăng), hình ảnh thực (con nhái bén) và địa điểm cụ thể (ngồi giữa lá sen) hòa
vào nhau, gần gũi xóa nhòa ranh giới giữa cái tao nhã với cái bình thường.
Khoảng cách không gian huyền ảo, vời vợi trên cao (trăng) và không gian dưới
thấp (ao) cũng được rút ngắn bởi hành động “thè lưỡi” “liếm trăng” rất đẹp, nên
thơ, giàu liên tưởng.
Âm thanh trong “thả”
vừa rất thực vừa rất mơ hồ:
Râm ran
Như kêu cả
Năm sau
(Những con ve - 82)
Âm thanh râm ran
không ngớt, ồn ả liên hồi của tiếng ve như đẩy không gian ngày hè vời vợi càng
vời vợi hơn, vút đến chân trời xa xăm. Từ tiếng ve của hiện tại mà nghe râm
ran, xuyên qua đến mùa sau thì trạng thái tâm hồn chủ thể trữ tình phải đạt đến
sự tĩnh lặng tuyệt đích mới có thể vượt lên trên cái động để tĩnh, để thâm sâu
vào cái vô cùng của vạn vật. Tiếng ve sôi động nối kết cả vũ trụ, xóa mọi
khoảng cách về không gian và thời gian. Đâu chỉ nghe được âm thanh tiếng ve
“năm sau” mà nhà thơ còn nghe được âm thanh khác lạ của hạt sương:
Lơ lửng
Tiếng chuông
Rơi
(Hạt sương)
Ở đây, hạt sương như
tiếng chuông rơi là hiện thực, do liên tưởng mang đến chứ không phải là cảm
giác. Sự liên tưởng ấy thể hiện vẻ đẹp lung linh, không nhuốm màu tục lụy của
thiên nhiên. Mai Văn Phấn còn thấy được, cảm được âm thanh của những đối tượng
vô hình:
Nắng sớm
Xuyên qua cửa
Rọi từng hạt bụi
(Nghe tiếng đóng đinh
- 261)
Thoạt tiên, nếu đọc
nhanh, giữa nhan đề và bài thơ không ăn khớp. Tiếng đóng đinh đâu liên quan gì
đến nắng ban mai. Quả là một sự liên tưởng thú vị. Tia nắng trở thành chủ thể
tác động, nó xuyên qua, soi rọi từng hạt bụi trong không gian khiến nhà thơ như
nghe được tiếng đóng đinh đâu đây. Hoặc, có lúc thanh âm không phải là mấu chốt,
chỉ làm nền cho màu mới, ngày mới: Mưa/
Rửa sạch đống củi/ Nắng lên (Nghi lễ). Cơn mưa trút xuống rửa sạch bụi bặm
của cõi thế, vạn vật được thanh tẩy, trả lại những tia nắng ấm áp tinh khôi như
chuẩn bị nghi lễ cho một khởi đầu mới, cuộc sống mới tốt đẹp hơn.
Giọt sương, tia nắng,
cơn mưa, con nhái bén, con nhện, con giun,... tất thảy là cái đẹp sơ khai, nguyên
thủy mà cuộc đời mang đến. Nó không bị vẩn đục, bị tác động bởi ngoại cảnh,
gieo vào lòng người cảm giác bình yên, an lành. Vì thế, dường như không có
khoảng cách nào giữa nhà thơ với thiên nhiên, vạn vật trong cuộc sống. Mưa -
quà tặng tinh khiết, trong lành của thiên nhiên cũng được chia đều, không phân
biệt:
Chia đều từng hạt
Con ngựa
Và tôi
(Mưa - 28)
Đâu chỉ ở thực tại mà
ngay cả giấc mơ, con người và hạt mầm đều cùng chung chí hướng, vươn lên, thoát
ra khỏi cái vỏ bọc của chính mình: Hạt
mầm/ Tôi/ Chung giấc mơ tách vỏ (Nhờ trận mưa - 29). Mối tương giao, gắn bó
giữa con người và thiên nhiên cũng thể hiện trong từng thời khắc. Nhà thơ nhận
ra bước đi của thời gian, sự dịch chuyển của mùa qua hành động rũ chiếc gối:
Ẩm
Rũ chiếc gối
Mùa qua
(Cuối xuân - 38)
Hay khoảnh khắc chạm
vào làn khói xuân mỏng:
Tôi đuổi không kịp
Chỉ chạm
Làn khói mỏng
(Xuân đi - 39)
Đó là cái duyên hạnh
ngộ. Từ hành động rũ gối đến hành động chạm vào làn khói xuân cũng đủ nói lên
cái tình gắn bó giữa nhà thơ và xuân. Nhưng từ hành động chạm khói xuân đến
hành động chạm tiếng chim là cả một sự nhập cuộc cao độ:
Ngã lưng
Chạm tiếng chim
Vội co chân lại
(Mắc võng trong vườn
- 89)
Hoặc tư thế lui vào
một góc nhường chỗ cho hương hoa lan hỏa:
Nửa đêm
Lan vào phòng
Tôi lui góc giường
(Hương mộc lan - 283)
Nghiêng mình trước
cái đẹp, cúi mình để được giao hòa, cả hai tư thế đều thể hiện lòng ngưỡng mộ, trân
quý, nâng niu, khao khát giữ lại khoảnh khắc diệu huyền vạn vật của thi sĩ. Cái
dáng vẻ ngần ngại, ngập ngừng của nhà thơ cũng bộc lộ điều đó: Ngập ngừng chưa hái/ Như có người đẩy/ Sau
lưng (Quả chín - 124); Trắng ngần/
Rửa tay sạch/ Vẫn ngần ngại (Gọt củ đậu - 124). Lực đẩy ấy đâu đơn giản là
chịu sự tác động của bên ngoài mà đó có thể là lực đẩy tự bên trong của một tâm
hồn không cưỡng lại được trước vẻ đẹp tinh khôi của thiên nhiên.
“thả” của Mai Văn
Phấn đơn sơ, bình dị, đắm say cùng thiên nhiên, con người và cuộc sống. Người
đọc đón nhận “thả” cũng phải đứng ở tâm thế đó, phải để lòng thanh tịnh, bình
yên, không vướng bận, thả hồn mình lắng sâu vào thiên nhiên và cuộc sống. Lắng
nghe được âm thanh của hạt sương rơi như tiếng chuông chùa trong trẻo ngân nga,
tiếng lá cây xào xạc suốt đêm thu, vẻ đẹp khi thời khắc giao mùa, hay việc đọc
sách, uống trà, dỗ cháu ngủ, đi tảo mộ,... thôi cũng làm chúng ta ngộ ra bao
điều khó có thể cảm nhận được trong cuộc sống xô bồ, nhốn nháo. Và phải có một
tâm thế thư thái, tĩnh lặng, tự tại, đúng với tinh thần của Thiền mới lắng
nghe, nắm bắt, tan hòa vào khoảnh khắc tuyệt mỹ, diệu kì ấy. Tâm thế trôi thong
thả, hòa nhịp, để được lắng nghe, được tan chảy và trải lòng với thế giới thiên
nhiên là một sự giao hòa trọn vẹn nhất: Tràn/
Tôi/ Trôi (Nghe tiếng nước - 450). Và phải cùng một xuất phát điểm, bình
đẳng, không phân biệt vị thế mới cảm hết cái đẹp mỏng manh, dịu dàng kia của
đất trời, thiên nhiên: Cúi xuống/ Con ốc
sên và tôi/ Chạm vạch xuất phát (Mải nhìn mưa phùn - 14).
Cái đẹp trong trẻo
của thế giới tự nhiên và cái đẹp ở cách nâng niu, trân trọng thiên nhiên, vạn
vật của chủ thể thẩm mỹ vẽ nên bức tranh đẹp, thực mộng đan xen đầy ấn tượng,
ám ảnh.
Cái đẹp hiện hữu
trong từng khoảnh khắc buồn, vui, hội ngộ, chia ly, sinh tử... hàm chứa những vẻ
đẹp riêng, hướng chúng ta về cõi trong, thanh tịnh để tự hoàn thiện mình. Ẩn
sau đó là cả một thế giới chiêm nghiệm, triết lý sâu sắc về cõi vô thường. Bên
cạnh một tâm hồn yêu thiên nhiên tha thiết, chúng ta còn bắt gặp tấm lòng thơm
thảo, thánh thiện của nhà thơ với người với đời trong những bài thơ như Giỗ ông nội (276), Con ếch trên mộ cha (278), Ngày
thanh minh (296), Tảo mộ (296), Thanh minh ngày nắng (297), Hái hoa vườn nhà (298),... Nhà thơ thấy
vẻ đẹp nhân cách tỏa sáng của người dân làng chài hiền hậu, chân chất, mặc cuộc
đời ngoài kia còn nhiều sóng gió, bất an luôn rình rập (Chợ làng biển - 497; Mồ
hôi dân chài - 503); thấy được vẻ hồn nhiên, đáng yêu trong đôi mắt con trẻ
(Trẻ con chơi đồ hàng - 273); nỗi buồn nhân tình thế thái giăng mắc khi thấy
tình người, sợi dây kết nối, đã bị chia cắt bởi cái xô bồ, loạn nhịp của cuộc
sống (Bên bàn trà - 272; Bữa tiệc lịch sử - 389; Hàng xóm tốt bụng - 391; Xử lý
nghiêm - 405; Nghe chuyện xích mích hàng xóm - 177; Chuông giờ nguyện - 331; Đám
cưới ở quê - 180)... Với mảng màu này, bức tranh của “thả” phong phú, đa dạng hơn, gần gũi hơn, có chiều
sâu hơn.
Sự hồn nhiên, tinh
nghịch của những đứa trẻ bao giờ cũng lay động, đánh thức lòng người về thuở ấu
thơ: Thằng bé nghịch đất/ Mặt mũi nhọ
nhem/ Đừng lau nhé (Yêu quá - 271). Chỉ một giây lát thôi, nhưng đây quả là
bức tranh đẹp, tươi rói, mang màu của đất đai, con người, quê hương.
Trong bài thơ Nhìn người đàn bà mang thai đi qua
(242), sự liên tưởng tương đồng giữa hình ảnh cây chuối đang mang một buồng quả
và người đàn bà mang thai gợi nhiều suy nghĩ:
Vội tìm chiếc cọc
Đỡ buồng chuối chín cây
Trĩu nặng
Câu thơ cuối có sức
dung chứa lớn đúng như tinh thần của nó: Trĩu
nặng. Nghĩa là, cần điểm tựa, chở che. Nhưng hơn cả, nó thể hiện sự hi
sinh, lòng dâng hiến, trao trọn tình yêu thương cho những đứa con của phận
giống cái. Và, Trĩu nặng còn là cái
tình sâu kín, đẹp đẽ, đầy tính nhân văn mà nhà thơ gửi gắm.
Ngôn ngữ, cảm xúc thơ
gói gọn trong ba câu thơ ngắn, cô động, hàm súc, bởi vậy, giữa các con chữ bao
giờ cũng hàm chứa những khoảng lặng, khoảng trống đòi hỏi sự tinh nhạy, sự đốn
ngộ cao ở người đọc. Đằng sau thanh âm vui/buồn, sinh/tử, chân thật/giả dối, cao
cả/nhỏ nhen,... của cõi phù sinh gợi biết bao ngẫm suy, day dứt về tình người. “thả”
vẽ nên một cách thế sống giản dị, hài hòa với cỏ cây hoa lá, vạn vật bên cạnh
cõi thế chính là cách để hướng lòng về miền nhân ái, thánh thiện, nhân thêm
niềm tin yêu cuộc sống.
Đọc “thả”, người đọc
được tận hưởng những khoảnh khắc, phút giây đổi thay tuyệt diệu của trời đất,
của thiên nhiên. Tính chất tương giao, hòa hợp, quấn quýt lan tỏa cả không gian
mênh mông. Mỗi sự vật hiện tượng đều hướng bản thể của mình vươn đến cái vũ trụ
chung của sự sống để đạt đến sự hòa hợp tuyệt diệu nhất. “thả” tái hiện được
hình ảnh chủ thể trữ tình thảnh thơi, an nhàn với thú vui độc ẩm, ngắm hoa,
thả/mở rộng hồn mình giao hòa với vạn vật trong vũ trụ nhưng vẫn đầy trở trăn
khôn nguôi với cõi nhân sinh. “thả” của Mai Văn Phấn là một bức tranh nhiều
mảng màu khá ấn tượng, hấp dẫn người đọc. Sâu thẳm hơn cả, vẫn là tình người
tình đời dạt dào của thi sĩ.
Mùa
cải vàng tháng ba 2016
H.T.A
