Người đọc và đổi mới thi ca
Tranh của Rafal Olbinski, Ba Lan
Mai Văn Phấn
Vấn đề đặt ra không
mới, thậm chí bị liệt vào những chuyện “khổ lắm nói mãi!”. Rằng, người
đọc đã chán những quan niệm thẩm mỹ cũ. Các nhà thơ cần đổi mới thi pháp... Đã
nhiều cuộc hội thảo thơ ca với những thuật ngữ quen tai như: cách tân, chuyển động, khép lại, bứt phá,
định hướng, thay đổi, chôn vùi, biệt lập, cứu thơ, mở đường, v.v... Nhưng
rút cuộc, con tàu thi ca đương đại của ta vẫn ì ạch. Phải chăng báo chí văn học
hiện nay không phản ảnh đúng thực trạng thơ ca đương đại? Có hay không sự tăng
tốc đâu đó nhưng mang tính đơn lẻ? Từ những tăng tốc đơn lẻ ấy, ta vẫn thấy người
đọc không bắt nhịp được vào sự đổi mới thi ca hiện nay.
Người đọc Việt Nam
khác biệt người đọc các nước ở chỗ thị hiếu thẩm mỹ khá ổn định. Tính ổn định
được định hình khi họ còn trên ghế nhà trường. Đã từng có giai đoạn văn học,
mọi người chăm lo cổ xúy cho những giá trị giống nhau, khiến những sáng tạo
mang dấu ấn cá biệt bị lu mờ. Điều đó càng củng cố thêm tính “ổn định” trong
thẩm định giá trị nghệ thuật, nhất là thơ ca. Cách so sánh máy móc hàm nghĩa
câu thơ sao cho trùng khít với ý nghĩa đời sống, cách tư duy hình ảnh thơ theo
lối đơn tuyến, và thái độ chờ sẵn những nhịp điệu quen tai, đã làm nhiều người
lầm tưởng những quan niệm ổn định kia mang đậm bản sắc dân tộc. Bản sắc dân tộc
dĩ nhiên không xuất phát từ thói quen mà là quá trình tích luỹ những biến thiên
tích cực của lịch sử, kết hợp với những giá trị tiêu biểu đã qua và hướng tới
những lý tưởng thẩm mỹ chưa định hình nhưng mang những đặc trưng tiêu biểu cho
tâm lý người Việt Nam.
Đổi mới thi pháp trước hết là từ chối ve
vuốt những sở thích của người đọc, nhằm tạo
những sóng từ khác, những mã số khác trong không gian thơ vừa được khám phá. Lý
tưởng thi ca của sự cách tân nhằm gọi đúng bản chất của sự vật trong nhịp điệu
đời sống hiện đại. Đó là tiếng nói thi ca trực tiếp, khách quan, mang tính
hài trước những hiện thực phong phú và tinh tế, sống động và khắc nghiệt. Tiếng
nói trực tiếp của nhà thơ là thái độ từ chối những thủ pháp nghệ thuật cũ như
nấp vào vỏ bọc hào nhoáng của ngôn ngữ thị dân, hay dùng phép ẩn dụ, ngoa dụ, so
sánh, siêu hình... Tính khách quan tạo nên sự bình đẳng giữa người đọc và nhà
thơ trước một tác phẩm thơ cụ thể. Một bài thơ viết xong hầu như tồn tại độc
lập với người làm ra nó. Người đọc không còn gặp thái độ chủ quan của nhà thơ
như trước nữa, đặc biệt là tác phẩm đã giảm thiểu tối đa những mạch tự sự đa
cảm, thiếu lý trí, thay thế những cách nghĩ quanh quẩn, manh mún, mụ mẫm… bằng
kiểu tư duy mang tính phổ quát, đa chiều. Bằng những trải nghiệm, sở thích,
tình cảm riêng biệt, mỗi người đọc tự tìm cho mình tiếng nói tri âm, mà kết quả
thu được có thể khác biệt với những người đọc khác. Họ không bắt buộc phải theo
đuổi ý chí hay tình cảm của nhà thơ, nói khác đi là không bị áp đặt, định
hướng, hay bị dạy dỗ điều gì. Trong những trường hợp cụ thể, tác phẩm thơ chỉ
nhằm gợi ý để người đọc tự đi đến cái đích của riêng họ. Người đọc lúc này được
đồng sáng tạo với nhà thơ, được tự do đọc theo cách của mình, tự tìm lấy chìa khóa
để bước vào ngôi nhà thi ca. Đó là một thế giới riêng biệt, một miền đất lạ cần
khám phá. Nhà thơ mở cho người đọc một chân trời tự do tuyệt đối, tùy thuộc vào
sự trải nghiệm, mà mỗi người tự quyết định phương tiện, cũng như độ dài con
đường để đến mục đích. Mỗi bài thơ thường hàm chứa một kinh nghiệm thẩm mỹ
riêng biệt. Tứ thơ xuất hiện khiến bài thơ giống như bông hoa một lần đăng
quang giữa thiên nhiên rộng lớn, sau đó tự biến mất mà không để lại kinh nghiệm
gì. Những nhà thơ lấy kinh nghiệm từ cái đã được khẳng định rất khó đi đến
thành công. Không có kinh nghiệm thi ca cho nhà thơ chuyên nghiệp, cũng như
không nên đưa ra những khuôn mẫu thẩm mỹ cho người đọc thơ, người yêu thơ trong
thời đại ngày nay.
Đổi mới thi pháp luôn là con đường khó
khăn và đầy trắc trở. Trong quá khứ có nhiều khuynh hướng thi ca đã chết yểu,
tàn lụi. Trong số những nhà thơ mang tinh thần cách tân, tiên phong hôm nay, có
không ít người đã sớm sa vào những phong cách như cầu kỳ, bí hiểm, làm phức rối
cảm xúc… Tôi tin rằng, với thời gian, họ có thể học hỏi được nhiều thêm và thay
đổi. Những chuyển động lệch nhịp giữa người đọc và sự đổi mới thi ca hiện nay phải
chăng là tất yếu của lịch sử văn học
nước nhà? Xin mỗi người hãy đưa ra một cách lý giải phù hợp. Mỗi nhà thơ cần
tạo cho mình những cuộc tự vấn sòng phẳng,
quyết liệt để vươn tới sự đổi khác.
Trong bóng tối, kể cả trong bóng đen ghê sợ của im lặng, họ được chứng kiến sự đổ vỡ những giá trị cũ kỹ.
Quá trình sáng tạo chính là những cuộc cách mạng liên tiếp xẩy ra trong mỗi nhà
thơ. Nhân tố mới thường sinh ra trong sự khốc liệt, nhiều khi phải chấp nhận những thất bại cay đắng. Quá
trình vượt thoát khỏi những quan niệm cũ không chỉ đặt ra cho các nhà thơ mà
cho cả người đọc. Đổi mới cách tiếp cận thơ từ phía người đọc và đổi mới
thi pháp của nhà thơ là cuộc song hành cần
thiết để làm thay đổi diện mạo thơ Việt đương đại.
4/2005
M.V.P
- Đã đăng: Tạp chí Nhà Văn số 4/2005
- Rút từ cuốn sách “Không gian khác”, NXB. Hội Nhà văn, 2016
Tranh "Trưa hè" của HS. Lê Văn Đệ