Thơ Mai Văn Phấn & Đồng Đức Bốn khác biệt và thành công (phê bình) - Đình Kính
Thơ Mai Văn Phấn & Đồng Đức Bốn
khác biệt và thành công
(Lời mở đầu Hội thảo thơ MVP & ĐĐB tại Hải Phòng, 15/5/2011)
Đình Kính
Tôi không gọi bài viết của mình là đề dẫn, bởi nếu đặt vấn đề như
vậy e có sự khiếm nhã với tri thức, học vấn của rất đông các học giả, các nhà
văn nhà thơ và bạn yêu thơ có mặt hôm nay. Tôi chỉ quan niệm mình là người của
Ban tổ chức nên xin có đôi lời thưa trước.
Thơ là gì? Đã có quá nhiều định nghĩa về điều ấy. Có người cho
rằng Thơ, đó là cách đi tới nơi tận cùng của tâm thức. Thơ, là cấu trúc
(gestalt) của trí tưởng tượng v.v… Có bao nhiêu nhà thơ, người yêu thơ đích
thực… thì có bấy nhiêu con đường và sự dẫn dụ của thi ca. Mỗi nhà thơ, nhà phê
bình đích thực dường như đều mong muốn vươn tới ý niệm về quan niệm thi ca
riêng biệt của mình.
Thậm chí mỗi bài thơ mỗi câu thơ là một định nghĩa về nó. Thơ Đồng
Đức Bốn là một định nghĩa. Và, thơ Mai Văn Phấn lại một định nghĩa khác biệt.
Hôm nay, được sự đồng ý của Hội Nhà văn Việt Nam và Hội liên hiệp
Văn học nghệ thuật Hải Phòng, Chi Hội nhà văn VN tại HP và Hội nhà văn HP đồng
tổ chức Hội thảo thơ Mai Văn Phấn và Đồng Đức Bốn. Đây là hai tác giả sáng tác
theo hai khuynh hướng, phong cách khác nhau, là hai hiện tượng thơ trên thi đàn
trong vài thập niên qua. Tổ chức Hội thảo thơ Mai Văn Phấn và Đồng Đức Bốn, Ban
Tổ chức mong muốn, bằng phân tích, luận giải thấu đáo cụ thể trên cơ sở học
thuật, đặt trong lộ trình thơ ca đương đại, qua đó mở rộng biên độ nhận thức về
phong cách nghệ thuật của hai nhà thơ trong tiến trình đổi mới thơ Việt và ngôn
ngữ thi ca tiếng Việt. Đồng thời qua sáng tác của hai tác giả này cùng giải mã
một số quan niệm nhất định về thơ, góp phần mở ra hướng sáng tạo mới cho thơ
hiện nay.
Nếu thơ lục bát của nhà thơ Nguyễn Bính là hơi thở đồng nội, là
hồn quê, thì theo cách nói “dân dã”, lục bát của Đồng Đức Bốn là thơ của đời
thường, cất lên từ thị thành xô bồ, từ tay ướt chân ráo chốn lấm lem đồng
bãi... Hơn thập niên qua, rộ lên trào lưu cách tân thơ, không ít người đã nhọc
nhằn, vò đầu tìm kiếm nhặt gắp từ mới, ý lạ đưa vào thơ mình để cố làm sang,
làm lạ. Đồng Đức Bốn đã đổi mới thơ theo lối khác. Cũng như Nguyễn Bính trước
đây, anh không cố tình dụng công tạo nên ý thức cầu kỳ về chữ nghĩa, không
nhặt góp chữ mới, ít lao tâm tìm từ lạ.
Thơ anh bộn bề ngôn ngữ đời thường. Vẫn chỉ là chuông chùa, chớp bể, mưa nguồn,
chăn trâu, rơm rạ, chợ quê, giếng đình, gốc đa, là bán buồn mua vui… Vốn từ
trong thơ anh không mấy nhiều, nhưng tài của Đồng Đức Bốn là biết biến hóa, xếp
ghép số từ ít ỏi, bình dị đó để thành một bài thơ, thành nhiều bài thơ có ma
lực truyền cảm, lan tỏa. Một nhà thơ đã gọi đấy là lộc trời. Có lẽ vậy. Nhiều
khi có cảm giác Đồng Đức Bốn không cố ý làm thơ, chỉ là sự buột miệng tự nhiên:
Ôi mẹ ơi, đê vỡ rồi / Mộ cha liệu có lên
trời hay không? Hoặc: Xong rồi chả
biết đi đâu/ Xích lô Bà Triệu ra cầu Chương Dương! Hoặc nữa: Em bỏ chồng về ở với tôi không? Bâng
quơ, nôm na là vậy. Thơ anh cũ, nền nã mà ẩn chứa sự ngang tàng, phá cách kỳ
lạ: Rét lòng khát ngọn lửa nhen/ Mà áo
đỏ, áo đỏ em đâu rồi. Nhưng thực ra anh có ý thức nâng thể loại này lên
những cung bậc khác. Vẫn là cốt hồn thơ dân gian, nhưng đã ẩn chứa lối nói hiện
đại. Anh biết khai thác điểm mạnh nơi mình, đấy là khả năng thể hiện nhuần
nhuyễn một dạng thức của thơ truyền thống và tuyệt đối trung thành với thế mạnh
ấy, thể loại ấy. Thơ Đồng Đức Bốn là xâu chuỗi những tâm trạng bất ổn, liên
tiếp những cuộc lên đường để tìm đến cái tôi bình an, cái tôi đích thực của
mình, và, anh đã gặp sự cô đơn đẹp đến nao lòng trong câu thơ: Tôi từ ngõ nhỏ ra đi/ Nhìn trăng trên sóng
nhiều khi rất buồn.
Lục bát là loại thơ dung dị, thuần phác, dễ sắp âm vần, dễ nhập
vào lối sống dân gian. Thể thơ này ngỡ như dễ làm, dụ mị không ít người, nhưng
người viết rất khó đạt đỉnh cao. Kiếm được câu lục bát hay, quả không dễ chút
nào. Bởi vậy nhà thơ Đồng Đức Bốn như là ân huệ trời cho, đó là bản năng thi sỹ
khi cầm bút. Thơ anh là sự kế thừa có ý thức , nhưng lại tự nhiên như thể vô
thức trong cách diễn đạt của ca dao, dân ca. Đó là lối nói bâng quơ, bắc cầu,
quanh quẩn, vu vơ… Vu vơ mà không vu vơ khi nhà thơ đã nhìn thấy được cái thần
thái của sự vật, giờ chỉ còn tìm cách diễn đạt thật giản dị, thậm chí nôm na
cho dễ hiểu mà thôi.
Ca dao dân ca thường dùng cách nói bắc cầu, liên hoàn, vu vơ để
diễn tả tâm trạng ngơ ngẩn, đắm say của trai gái nơi thôn dã như: Trèo lên cây bưởi hái hoa/ Bước xuống vườn
cà hái nụ tầm xuân/ Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc/ Em lấy chồng anh tiếc lắm thay.
Đến Đồng Đức Bốn cách diễn đạt đã khác, vẫn trên nền tảng của ca dao, nhưng
hiện đại và sáng tạo: Cánh hoa sắc một
lưỡi dao / Vì yêu tôi cứ cầm vào như không. Thơ Đồng Đức Bốn là thơ của
công chúng, với một số bài thơ được truyền miệng, nhiều người thuộc. Có thể
chưa hẳn là tất cả, nhưng có lẽ cũng là một trong những tiêu chí nhiều nhà thơ
đang hướng tới. Những câu thơ giản dị như Cầm
vàng bán cái vàng đi/ để mua những cái nhiều khi không vàng. Hoặc: Chợ chiều đem bán những vui/ Đã mua được cái
ngậm ngùi chưa em/ Chợ buồn bán nhớ cho quên/ Bán mưa cho nắng, ban đêm cho
ngày… là mật ngọt, là hương nhài, dễ quyến rũ, mơn man, thậm chí có đôi lúc
phỉnh nịnh bộ nhớ người đọc. Đồng Đức Bốn biết viễn du cùng ngôn ngữ, biết đặt
ngôn từ thông dụng đúng ở đích chốt của thi cảnh, để ngôn từ ấy sáng nhất,
thăng hoa nhất, sang trọng nhất. Người tài hoa là người biết đưa ngôn từ lên
ngôi vua, ngôi hậu. Tài thơ Đồng Đức Bốn chủ yếu ở khả năng sử dụng một cách
biến ảo ngôn ngữ đời thường, và đầy bất ngờ, lại rất ma mị ấy. Thơ anh nhiều
sắc màu, tựa vật phẩm trang trí, dễ quyến rũ… Đồng Đức Bốn có rất nhiều câu thơ
lục bát ấn tượng, tài hoa không ít người thích và thuộc, nhưng anh không nhiều
lắm những bài thơ có sức nặng trí tuệ mang tính tư tưởng cao. Thơ anh giống như
chùm pháo hoa bắn lên làm sướng mắt người xem, nhưng khi bình tĩnh nhìn lại,
vẫn thấy tiếc một điều gì đó, cứ thấy thiếu một cái gì nằm ở đáy sâu cuộc đời
găm chặt vào nỗi lòng người đọc. Nhiều khi anh đã để chất đồng dao dân dã ùa
vào thơ mình, tạo nên những tác phẩm dễ dãi, vô bổ… Phải chăng đấy là sự vắng
thiếu rất đáng tiếc tính chuyên nghiệp trong sáng tạo trong suốt sự nghiệp thi
ca của anh.
Nếu Đồng Đức Bốn là nhà thơ lục bát tài ba bẩm sinh, trung thành
với thơ truyền thống, bằng bút lực giàu ấn tượng đại diện tiêu biểu cho thi
pháp cổ điển, thì ngược lại, Mai Văn Phấn là nhà thơ tiên phong sáng tạo theo
hướng đổi mới, cách tân, định hình một tư duy thẩm mỹ mới, và điều đáng mừng là
anh đã thành công, được khẳng định, được dư luận hoan nghênh, đánh giá cao.
Nhưng thơ Mai Văn Phấn không dễ đọc. Nó không có chỗ cho sự ù lỳ, dễ dãi. Thơ
Mai Văn Phấn là sự cô đặc ý tưởng và chữ nghĩa. Do vậy đọc thơ anh, trước
hết rất cần sự đồng cảm, tháo gỡ những
quan niệm cũ về thơ vẫn nằm ẩn sâu trong mỗi người, cần vươn tới kiếm tìm những
định tính mới, giá trị mới. Mang tâm lý cố chấp, tư duy một chiều và thói quen
dị ứng trước cái mới sẽ khó tiếp cận. Hành trình thơ Mai Văn Phấn là quá trình
nhận thức và đổi mới phương cách thể hiện. Cách thể hiện của Mai Văn Phấn là
khát vọng trong ý thức đi tìm cái mới, cái đẹp; hay đúng hơn, anh muốn phản
ánh, đặt tên lại các hiện tượng trong cuộc sống. Cuộc sống vốn đa tạp và phong
phú, thơ phải được gợi mở trong cấu trúc không
gian đa chiều. Làm thơ là sự khổ công tìm kiếm bám níu có ý thức và
vô thức lý tưởng mà mình đam mê. Đấy là bản ngã và bản lĩnh người làm thơ.
Cũng như Đồng Đức Bốn, Mai Văn Phấn rất có ý thức trong cách sử
dụng ngôn từ, nhưng anh đi theo lối hiện đại, mới mẻ, tránh sự mòn nhảm, anh
biết để câu chữ lan toả trọn vẹn hết nội hàm và sức lay động của nó trong từng
tình huống thơ. Đấy chính là cấu trúc điển hình ngôn ngữ thơ Mai Văn Phấn. Để
có được bài thơ bạn đọc quan tâm thật không dễ dàng chút nào. Chữ là thứ “tiền
tệ” đặc biệt trong “ngân hàng” của nhà thơ. Nhà thơ có tài phải biết cách dụng
chữ, làm cho những con chữ vô tri không chỉ lên tiếng, mà còn ngân lên, mở ra
được không gian thơ riêng biệt và sang trọng. Không gian ấy tường minh, soi tỏ,
hắt sáng lên bề mặt cuộc sống đa hợp và nhiều biến động hiện thời. Nếu gọi chữ
là sứ giả của nhà thơ, là người phát ngôn của nhà thơ, thì lấp ló sau những con
chữ nhọc nhằn, biến ảo và dụng công của Mai Văn Phấn, chính là tâm thế, trách
nhiệm và niềm đam mê của nhà thơ trong lộ trình thơ hiện nay. Khi đánh giá Mai
Văn Phấn, chúng tôi cho rằng ngoài sự tài hoa, đam mê, phông văn hóa, tri thức,
sự kiên trì nhẫn nại trong sáng tạo, anh còn là nhà thơ dũng cảm và giàu bản
lĩnh. Anh làm thơ như nghệ sỹ tự tin đi trên sợi dây mảnh, dù bên dưới là vực
sâu hiểm trở, nhưng vẫn luôn tự tin rằng mình sẽ đến được đích. Thơ Mai Văn Phấn hiện có bạn đọc, đặc biệt là bạn
đọc trẻ. Với tư duy và sự soi rọi trong ý thức thẩm mỹ mới, họ dễ tiếp nhận thơ
anh hơn.
Hội thảo hôm nay không hẳn chỉ soi tỏ
nhận dạng nhằm ghi nhận sự đóng góp của Mai Văn Phấn trong quá trình cách tân
thơ đương đại, trên nền tảng tư duy khách quan trung thực, trên cơ sở học
thuật, rất cần những nhận định chính xác, thậm chí không hài lòng, thậm chí
bằng lý luận và cảm thụ vô tư, rất cần một hình thức tranh biện nhằm góp phần
giải mã và tường giải sòng phẳng, không chỉ về Mai Văn Phấn mà còn
một số hiện tượng thơ sau năm 1975 công bằng và minh bạch hơn.
Thơ ca viết theo phong cách nào, trào lưu nào, cấu trúc ra sao thì
mục đích cuối cùng cũng vẫn không gì khác hơn là hướng tới miền cộng sinh của cái đẹp, sự tao nhã và đạo
làm người. Ấy là giá trị văn hóa, giá trị nhân văn của văn học nói chung. Tuy
nhiên, giá trị mà mỗi người đi tìm cho bản thân mình mới quan trọng. Cộng hưởng
những giá trị ấy làm nên tầm vóc văn chương đương đại chúng ta. Thơ Đồng Đức
Bốn và Mai Văn Phấn là hai dòng thơ, hai lối thể hiện, hai thi pháp khác nhau,
nhưng đã đóng góp đáng kể vào thành tựu thơ Việt Nam đương đại. Thành phố Hải
Phòng tự hào vì hai nhà thơ đã thành công với hai phong cách khác biệt trên con
đường sáng tạo vốn rất cô độc và lặng lẽ của các anh. Tổ chức Hội thảo thơ Mai Văn Phấn và Đồng Đức Bốn, chúng tôi muốn, thêm
một lần, bằng sự đúc rút của nhiều luận cứ mang tính học thuật khách quan,
chúng ta cùng trao đổi, cùng bàn luận để không chỉ đánh giá về hai tác giả thơ tiêu biểu của Hải
Phòng mà qua đó, mở rộng biên độ nhận
thức về sáng tạo, nhận thức về sự cần thiết đổi mới tư duy thẩm mỹ. Đồng thời
cũng là dịp, qua thơ Đồng Đức Bốn và Mai Văn Phấn, nhìn nhận trên mức độ ban
đầu nguồn năng lượng tràn đầy cũng như những khoảng cách cần phải vượt qua của
thơ đương đại. Hội thảo không phải là ngày hội, hoặc
tôn vinh hai tác giả theo cảm tính, thiếu trách nhiệm. Tôi tin mong muốn ấy của
Ban tổ chức không phải tham vọng quá lớn, nhưng rõ ràng không đạt được những
mục đích trên, khó nói rằng Hội thảo thành công. Hy vọng rằng, bằng bề dày học
vấn và kinh nghiệm, bằng sự công bằng của tri trức và thành tâm, các anh các
chị sẽ có những đóng góp đáng trân trọng, góp phần vào sự thành công hội thảo
hôm nay.
Đ.K
(Thơ Mai Văn Phấn và Đồng Đức Bốn, khác biệt và thành
công - Kỷ yếu hội thảo thơ tại Hải Phòng, 15/ 5/
2011, NXB Hội Nhà văn, 2011). (Báo Nhân
Dân, 5/2011)