Con đường khác tìm đến thơ Việt hiện đại

 (Nhà thơ-tiến sỹ Gjeke Marinaj thực hiện PV)

Nhà thơ-tiến sỹ Gjeke Marinaj

Lời giới thiệu của Báo Người Hà Nội: Nhân tập thơ “Zanore në vesë” (Những nguyên âm trong sương sớm) của nhà thơ Mai Văn Phấn (MVP) sắp phát hành ở Anbani, nhà thơ-tiến sỹ Gjeke Marinaj đã thực hiện cuộc phỏng vấn MVP qua email. Đây là tập thơ đầu tiên của Việt Nam hiện diện ở đông nam Châu Âu, do Gjeke Marinaj chọn dịch từ 3 tập thơ tiếng Anh của MVP (Firmament without Roof Cover, Seeds of Night and Day, Out of the Dark) sang tiếng Anbani. Sách do Nhà xuất bản Botimet M&B của Anbani ấn hành, 4/2014. Gjekë Marinaj là nhà thơ, nhà văn, dịch giả, nhà phê bình văn học. Ông sinh năm 1965 tại Malësi e Madhe phía bắc Anbani, hiện định cư tại Hoa Kỳ. Là Chủ tịch đầu tiên của Hội Nhà văn Anbani – Hoa Kỳ, được thành lập năm 2001. G. Marinaj nhận bằng tiến sỹ triết học tại đại học Texas, Dallas năm 2012. Hiện ông dạy Anh ngữ và Truyền thông tại Richland College ở Texas. Sau đây là nội dung cuộc phỏng vấn:

 
- Đã ngàn năm nay, Văn Miếu - Quốc Tử Giám ở Hà Nội đã phản ánh niềm tin thực sự của nhân dân Việt Nam bằng tri thức và văn học, cũng như với tôn giáo và đấng tối cao. Sự thành kính đặc biệt này đã tác động đến trách nhiệm của ông, với tư cách một nhà thơ của công chúng như thế nào?

- MVP: Đây là trường đại học đầu tiên của Việt Nam, nơi đào tạo và nuôi dưỡng các hiền tài, giúp các vương triều khai mở và chấn hưng đất nước. Trải qua những thăng trầm của lịch sử và mãi sau này, Văn Miếu - Quốc Tử Giám luôn là niềm tự hào, biểu tượng thiêng liêng, là tinh hoa văn hóa, ánh sáng của tri thức và bản sắc dân tộc Việt. Chúng tôi đang đi tiếp chặng đường mà tổ tiên đã khai mở, họ từng đặt những mốc son chói lọi trong lịch sử dựng nước và giữ nước. Thế hệ chúng tôi đang khẳng định tiếng nói của riêng mình trong đời sống văn học đương đại, tiếp tục tôn vinh văn hóa Việt ở những vỉa tầng khác nữa trong quá trình hội nhập thế giới.

- Phong cách thơ của ông đã thay đổi trong những năm qua từ truyền thống đến bán hiện đại và hiện đại. Hiện tại nhiều bài thơ mới của ông có thể được mô tả với ý nghĩa độc sáng. Điều gì đã gây cảm hứng cho ông khi chuyển sang một thi pháp thơ khác? Việc thay đổi những bài thơ trong lần rẽ gần đây nhất có tầm quan trọng với ông thế nào?

- MVP: Đến với văn chương, ban đầu tôi coi thơ ca truyền thống là điểm tựa để xuất phát. Tôi được dưỡng dục bằng lời ru của mẹ, bằng ca dao, dân ca..., bằng những tác phẩm của các nhà thơ thuộc nhiều thế hệ. Rồi tôi tìm đến những nền thơ lớn khác như Trung Hoa, Ấn Độ, Nga, Anh, Pháp, Mỹ La tinh, những khuynh hướng thơ ca cận đại và hiện đại của thế giới. Những nền thơ, khuynh hướng ấy giống như dòng sông chảy miết, đã để lại phù sa cho những bờ bãi, cánh đồng. Bằng tâm thức và cảm xúc Việt, tôi đã gieo cấy, thu hoạch mùa màng trên đất đai màu mỡ ấy; hy vọng làm giàu có thêm giá trị truyền thống thơ Việt đương đại mà mình đang được thừa hưởng. Trong những bài thơ viết gần đây, tôi đã cất tiếng nói hồn nhiên và hiện đại để xác lập ngôn ngữ mới cho riêng mình. Đó chính là con đường tôi chọn để tìm về cội nguồn văn hóa dân tộc tôi, hiện đại hóa những bài thơ mang tinh thần Việt.

- Trong bài trả lời phỏng vấn trên Báo Hải Phòng cuối tuần (1/2000) của Việt Nam, ông có ý nói về những dư luận trái chiều trong phê bình văn học: "... một bài thơ mà ai cũng khen có khi lại là một sản phẩm chạy theo mốt thời thượng".  Vậy phải chăng thơ của ông vẫn bị phê phán ở Việt Nam?

- MVP: Đời sống văn học Việt Nam đang thay đổi nhanh, đồng thời nảy sinh những phân hóa trong bạn đọc. Sự xung đột trong thẩm định nghệ thuật nói chung, đặc biệt đối với thơ ở đây cũng khá dữ dội và quyết liệt. Lịch sử cho thấy, những xung đột về thẩm mỹ trong nghệ thuật thường kích hoạt những giá trị tiến bộ phát triển và sớm được định hình. Đáng mừng là bạn đọc, nhất là bạn đọc trẻ đã nhiệt tình đón nhận những giá trị mới lạ. Những ý kiến phê phán thường làm tôi thấy thú vị hơn những lời khen ngợi, bởi mọi ý kiến đều có căn nguyên của nó. Những căn nguyên lại dễ thấy trong phê phán, tranh luận…

- Để những giá trị tiến bộ tồn tại và sớm được khẳng định, ông đã và đang làm gì để thúc đẩy quá trình đó diễn ra nhanh hơn?

- MVP: Trước đây tôi cách tân thi pháp theo hướng cực đoan, biểu đạt bằng hệ thống ngôn ngữ khá biệt lập và bí hiểm. Điều ấy không sai, nhưng ít người thấu hiểu và chia sẻ. Những năm gần đây, vẫn cách thiết lập không gian và thời gian đa chiều, vẫn những thi ảnh đặt xa nhau trong cảm xúc mạnh và nhất quán, nhưng tôi chủ ý vươn tới sự tối giản, dung dị hơn. Tôi cũng tìm cách đồng hóa ngôn ngữ thi ca và với cách nói trong sinh hoạt đời thường. Đồng thời, tôi viết tiểu luận và phê bình văn học để tường giải, biện minh cho các tác phẩm của một số nhà thơ có cùng khuynh hướng với tôi. Một tác giả có xu hướng cách tân có lẽ chỉ là một điểm độc sáng. Nhưng để tạo nên một khuynh hướng văn học có ảnh hưởng đến đời sống tinh thần của cộng đồng thì cần có những tác giả có cùng chí hướng. Nhiều đợt sóng gối lên nhau mới tạo thành con sóng lớn.

- Tuy nhiên, chỉ một thập niên sau đó, ông đã được trao giải thưởng có uy tín của Hội Nhà văn Việt Nam. Ông đã điều chỉnh những tác phẩm của mình như thế nào trong thời kỳ 2000 - 2010 để thay đổi nhận định của các nhà phê bình sang một phương diện khác, để họ công nhận ông xứng đáng là một nhà thơ từng đoạt giải?

- MVP: Văn học nói chung, đặc biệt thơ Việt đã đổi mới, cách tân trong thập niên qua, đã xuất hiện nhiều khuynh hướng sáng tác và phê bình văn học. Những thay đổi về quan niệm thẩm mỹ đã và đang diễn ra trong đời sống tinh thần người Việt. Có thể gọi đó cuộc thoát xác của thơ Việt đương đại, dù rằng nó vẫn còn trong cơn vật vã để khẳng định. Với cá nhân tôi, điểm xuất phát và đích đến của từng giai đoạn đều được hoạch định với thái độ tự tin và kiên nhẫn. Tôi luôn tin rằng những bài thơ được hoài thai bằng cảm xúc mạnh, sau khi ra đời sẽ có thần thái và tồn tại như một sinh linh. Mỗi tác phẩm đều có số phận riêng của nó, trước hoặc sau sẽ được hiển lộ.

- Những tiêu chuẩn mà các nhà phê bình văn học Việt Nam sử dụng khi đánh giá những tác phẩm văn học đương đại khác nhau thế nào? Mức độ khách quan của chúng ra sao?

- MVP: Khi các khuynh hướng, trào lưu hiện đại, hậu-hiện-đại, tân hình thức, tân cổ điển... của văn học phương Tây được nghiên cứu và quảng bá ở Việt Nam, số ít các nhà phê bình văn học, học giả, các giáo sư ở một số trường đại học đã có cách tiếp cận, đánh giá tác phẩm bằng tinh thần khoa học, dân chủ và công bằng. Họ nhận ra những giá trị mới và đã thừa nhận nó. Nhưng số đông người đọc, trong đó có cả nhà phê bình vẫn theo thói quen cũ, lấy kinh nghiệm và kiến thức cũ làm tiêu chuẩn thẩm định tác phẩm. Họ dị ứng với những tác phẩm viết theo khuynh hướng khác, trái với những gì mà họ đã biết, đã từng cảm thụ. Họ cũng không biết mình đã đánh mất tính khách quan khi đọc tác phẩm của người khác. Do vậy, nhiều cuộc tranh luận văn chương đã xảy ra, dẫn đến tình trạng loạn chuẩn trong thẩm định tác phẩm văn học.

- Tác phẩm của ông đã được dịch ra nhiều ngôn ngữ, bao gồm tiếng Anbani, Anh, Pháp, Indonesia, Hàn Quốc, Thụy Điển, Thái Lan... Việc các tác phẩm của ông được dịch sang tiếng nước ngoài có ý nghĩa với ông thế nào?

- MVP: Có thêm nhiều người đọc, tôi coi đó là niềm hạnh phúc của một người cầm bút. Tôi đã sống, viết, và cả dằn vặt như bao kẻ sáng tạo khác. Khi có thêm những tác phẩm được dịch sang những ngôn ngữ khác, tôi càng tự tin khẳng định thi pháp mà mình đã lựa chọn. Đó là thi pháp hiện đại nhằm biểu đạt, làm sáng rõ căn tính Việt.

- Ông vừa nói đến căn tính Việt trong thơ. Vậy có bao giờ ông nghĩ đến thơ Việt Nam sẽ tạo ra một trường phái, khuynh hướng riêng có tầm ảnh hưởng khắp toàn cầu, giống như các khuynh hướng của chủ nghĩa hiện đại phương Tây mà các ông đã từng ảnh hưởng? Nếu có thì kế hoạch cụ thể của ông là gì?

- MVP: Điều ông vừa nêu có lẽ cũng là khao khát của nhiều nhà thơ các dân tộc khác. Việt Nam có một nền văn hóa phong phú và đặc sắc. Nhưng, nhiều cuộc tao loạn trong lịch sử và những cuộc chiến khốc liệt đã khiến các nhà thơ Việt Nam buộc phải sử dụng thơ như một vũ khí chống quân xâm lược. Đó chính là đặc thù của thơ Việt từ xa xưa đến cuối thế kỷ 20. Suốt gian ấy, giá trị của thi ca luôn gắn với máu và nước mắt của những người đã chết cho Tự do, cho Hòa bình và Công lý. Thế hệ trẻ kế tiếp muốn thoát khỏi cái bóng của thế hệ nhà thơ đi trước trong chiến tranh quả không dễ chút nào. Ở châu Á có sự tích cá chép từng vượt qua ba đợt sóng dữ mới lọt qua cửa Vũ Môn để hóa thành rồng. Giấc mơ cá chép hóa rồng có lẽ là niềm khát khao của tất cả các nhà thơ ở đây. Dĩ nhiên, cần biến giấc mơ ấy thành “kế hoạch cụ thể” như ông vừa nêu. Với tôi, thi pháp hiện đại và căn tính dân tộc là điều kiện tiên quyết để thơ Việt có thể vượt qua cửa Vũ Môn.

- Thơ là một nghệ thuật kỳ diệu để duy trì sự tồn tại và phát huy các giá trị của văn minh. Ông đã làm gì như một nhà thơ cho sự tiến bộ của quá trình này?

- MVP: Tôi quan niệm thơ ca trước hết phải tạo ra cái Đẹp và mục đích cuối cùng vẫn phải hướng con người tới sự cao cả, thánh thiện. Khi viết, tôi luôn để ánh sáng nhân bản, thanh khiết từ trái tim tôi tỏa rộng khắp không gian mà tôi đang chế ngự. Tôi mong muốn ánh sáng đó tạo nên hấp lực riêng để dẫn dụ, đánh thức nhân tính, lòng bác ái của mỗi con người.

- Ông là công dân của một đất nước giàu lòng tự tôn và tự hào rằng, trong suốt chiều dài lịch sử, dân tộc Việt Nam đã tìm ra cách để tồn tại, chống lại và chiến thắng bất kỳ kẻ thù nào, dù có được trang bị vũ khí đầy đủ nhất, nhằm xâm lược lãnh thổ hoặc thay đổi cuộc sống của người Việt. Và khi ấy, không ai có thể bỏ qua sức mạnh của thơ ca. Nó được sử dụng như một giải pháp quan trọng trong việc quy tụ sức mạnh tinh thần của nhân dân trong thời gian chiến tranh khốc liệt. Với vai trò to lớn của lịch sử, liệu ông có thể chia sẻ với chúng tôi về việc trở thành một nhà thơ xuất chúng của Việt Nam ngày nay như thế nào?

- MVP: Như đã nói, thơ đã góp phần quan trọng làm nên sức mạnh tinh thần của dân tộc tôi trong sự nghiệp giữ nước, chống giặc ngoại xâm. Tuyên ngôn độc lập đầu tiên của nước Việt là một bài thơ Thần, chỉ gồm 4 câu được dân gian cho là của danh tướng Lý Thường Kiệt (1019-1105) viết cách đây gần mười thế kỷ. Có thể nói, thơ ca trong các thời kỳ chiến tranh dựng nước và giữ nước đã góp phần làm nên bức trường thành vệ quốc. Khi kết thúc chiến tranh, các nhà thơ không chỉ viết về những điều bình dị của cuộc sống, cảm thông với nỗi đau khổ của con người, thể hiện những khát vọng về tự do, công bằng, nhân ái..., mà bằng ngôn ngữ của dân tộc mình, nhà thơ cần phải khám phá tận cùng bản thể, những riêng tư, trắc ẩn của chính mình, để làm nên một nhân loại lớn trong sáng tạo. Đó là điểm đến của một thi sĩ đích thực. Việt Nam đã từng có thi hào Nguyễn Du (1766-1820) được Unesco vinh danh là Danh nhân văn hóa thế giới. Ông là một nhà thơ thấu hiểu nỗi bất hạnh của những kiếp người bạc phận, nhỏ mọn. Đó chính là khuôn mẫu một nhà thơ xuất chúng cho những nhà thơ đương đại.

- Hãy kết thúc cuộc phỏng vấn với một ý niệm trong tưởng tượng: Nếu trong một khoảnh khắc ngắn ngủi, ông có cơ hội làm cho cả thế giới nhìn Việt Nam qua con mắt của ông, ông vẫn sẽ hướng sự chú ý của chúng tôi tới thơ ca của mình hay sẽ tạo một cái nhìn khái quát về những phong cảnh tươi đẹp của đất nước ông?

- MVP: Nếu có được một khoảnh khắc ngắn ngủi tưởng tượng như ông nói, tôi sẽ dồn tâm trí và cảm xúc viết một bài thơ ngắn, mong được cả thế giới đọc nó và nhìn thấy hết vẻ đẹp cao cả, sáng trong tâm hồn Việt trong bối cảnh là những kỳ quan trên đất nước tôi.

- Cảm ơn nhà thơ Mai Văn Phấn!

(Nguồn: Báo Người Hà Nội, số 15 ra ngày 4/4/2014)

Bìa tập thơ "Zanore në vesë" (Những nguyên âm trong sương sớm)

(**) Nguyen Du (176 - 1820):

(Redirected from Nguyen Du) Jump to: navigation, search

Nguyễn Du (1765–1820, pennames Tố Như and Thanh Hiên) is a celebrated Vietnamese poet who wrote in Chữ Nôm, the ancient writing script of Việt Nam. He is most known for writing the epic poem The Tale of Kieu.

Nguyễn Du was born in 1765 in Tiên Điền village, Nghi Xuân district, Nghệ Tĩnh province (now Hà Tĩnh province), Vietnam. He was the seventh child of Nguyễn Nghiễm, a former prime minister under the Lê Dynasty. By the age of thirteen, Nguyen had lost both of his parents, so for most of his teen years he lived with his brother Nguyễn Khản or with his brother-in-law Đoàn Nguyễn Tuấn.

At the age of 19 (some sources say 17), Nguyen passed the provincial examination and received the title of "tú tài", which made him (very roughly) the equivalent of a high school graduate. However, in Nguyen Du's time this was a far more difficult credential to obtain, both because few people were affluent enough to devote themselves to study.
Nguyen’s mother was his father’s third wife and noted for her ability at singing and composing poetry. In fact, she made her living by singing, which at that time was considered a disreputable occupation. It is said that Nguyễn may have inherited a part of his talents from his mother. He loved listening to traditional songs; and there was a rumour that, when he was 18, he himself eloped with a songstress.

After passing the provincial exam, he was appointed to the position of a military advisor in the Royal (Trinh) army. After the Trinh Lords were defeated in 1786 by Nguyen Hue (the second youngest and most popular of the three Tay Son brothers, Nguyen Du refused to serve in the Tay Son administration. He was arrested and held for some time before he moved back to his native village in the north of the country.

When Nguyen Anh defeated the Tây Sơn and took control over all of Vietnam in 1802, Nguyen Du agreed to serve in his administration (many mandarins from the north refused to do this as it was widely felt that a mandarin should only serve one dynasty). At first he was given his old post of military advisor but after a decade he was promoted to ambassador to China (1813). While in China, he discovered and translated the Ming dynasty era tale that would become the basis for the Tale of Kieu. He was later appointed to two more diplomatic missions to Peking, but before he could depart for the last one, he died of a long illness for which he refused treatment.

Nguyen's father had been a minister under the Lê dynasty, and his family had benefited greatly under their rule. For most of his life, Nguyen Du was haunted by what he felt was his own betrayal of the rightful rulers of Vietnam, which occurred when he accepted a post under the Nguyễns.

The Tale of Kieu

It is necessary to keep in mind this historical and social background in order to understand both Nguyen Du and his main work, The Tale of Kieu (Vietnamese Truyện Kiều), which was based on an earlier work known as Kim Vân Kiều and was originally titled Đoạn Trường Tân Thanh (lit. new accents of a heart-rending song).
The Tale of Kieu was written under the pen-name as the story was quite critical of basic tenants of Confucian morality. It is the tale of two lovers forced apart by the girl's loyalty to her family honor. Nguyen added his own pain and guilt over his betrayal of his own honor, and the result is one of the great masterpieces of Vietnamese literature.
In Vietnam, the poem is so popular and beloved, that (it is claimed) there are illiterate farmers who know the whole work by heart, and can recite it without a mistake.