Bài học "Phỏng vấn" dành cho học sinh THPT:

ĐIỀU GÌ THẬT NHẤT TRONG THƠ?

ĐỀ BÀI

Đọc bài phỏng vấn sau và trả lời câu hỏi: Điều gì thật nhất trong thơ?

Một số độc giả nhỏ tuổi của “Văn học và Tuổi trẻ” đã gửi câu hỏi đến ban biên tập toà soạn với mong muốn được kết nối và trao đổi với nhà thơ Mai Văn Phấn (MVP) – tác giả bài thơ “Con chào mào”. Từ những câu hỏi của độc giả, phóng viên (PV) “Văn học và Tuổi trẻ” đã liên hệ và phỏng vấn nhà thơ để đi tìm câu trả lời cho những băn khoăn, thắc mắc: Liệu có một “con chào mào đốm trắng mũ đỏ” thật không? Và điều gì mới là thật nhất trong thơ?...

PV: Thưa nhà thơ Mai Văn Phấn, là một tác giả luôn cách tân không mệt mỏi, luôn tìm kiếm những điều mới lạ trong thơ, có bao giờ ông nghĩ rằng những thay đổi liên tục để tạo nên sự khác biệt ấy khiến cho những bài thơ trở nên khó hiểu, khó cảm nhận đối với độc giả?

MVP: Sáng tạo là hành trình đi tìm những giá trị mới cùng những cách thể hiện mới lạ, độc đáo. Hành trình ấy nhằm mở rộng, làm phong phú thêm thế giới nghệ thuật thơ, đẩy xa hơn nữa đường biên của tưởng tượng, của cảm xúc. Mỗi bài thơ nên là một cuộc lên đường, mở ra hành trình mới. Và, tôi mong mỏi độc giả cũng tiếp nhận tác phẩm thơ bằng tinh thần ấy. Quá trình viết và đọc có thể giao thoa, cũng có thể lệch nhịp. Tuy nhiên, với cả người viết và người đọc, thơ ca tạo cho chúng ta cơ hội phát hiện, khám phá được điều kì diệu, mới mẻ trong một thế giới mà ta tưởng rằng mọi thứ đã trở nên quen thuộc, hoặc nhàm chán. Do vậy, cả người viết và người đọc nên cùng hướng về phía trước, chống lại những thói quen cũ kĩ. Ngay cả với những bài thơ được gọi là truyền thống, là kinh điển, với mỗi người đọc mới, với một lần đọc mới, cũng là một hành trình và thách thức mới. Với một nhà thơ, cách tân là cuộc lột xác nhọc nhằn, thì với độc giả, tiếp nhận những giá trị mới, khác lạ cũng là một hành trình không dễ dàng. Cho nên vượt qua được nỗi sợ sự “khó hiểu”, “khó cảm nhận” rồi thì cả người viết và người đọc đều chạm tới được những giá trị mới trong cảm xúc và nhận thức.

PV: Có ý kiến cho rằng “con chào mào đốm trắng mũ đỏ” trong bài thơ “Con chào mào” là không có thật, không có một con chào mào như vậy trong thiên nhiên. Phải chăng nhà thơ đã từng nhìn thấy con chào mào như vậy? Hay đây chỉ là một sự tưởng tượng phi thực tế?

MVP: Nếu ví thơ như cái cây thì rễ của nó nhất định phải bám vào đất mẹ – mảnh đất của hiện thực đời sống. Cái cây kia sống nhờ đất mà đơm hoa kết trái, hoa trái lại mang hình hài, sứ mệnh và giá trị của riêng nó. Thơ ca cũng tương tự như vậy, nó không sao chép, mô phỏng đời sống mà thăng hoa, phát sáng từ hiện thực bằng nghệ thuật ngôn từ. Để có được hình ảnh “con chào mào đốm trắng mũ đỏ”, tôi đã làm bạn với không biết bao nhiêu con chào mào, với nhiều loài chim kể từ khi tôi còn là một đứa trẻ. Rồi một hôm nghe như có tiếng con chào mào nào đó hót vang giữa không trung, trong tôi bỗng xuất hiện hình ảnh “con chào mào đốm trắng mũ đỏ”. Hình ảnh ấy đã sáng lên trong tưởng tượng của tôi như một ngôi sao, như đốm lửa dẫn dắt tôi đến khi bài thơ kết thúc. Đơn giản là tôi nhận thấy vẻ đẹp đầy sức hút, rực rỡ và tươi mới trong hình ảnh “con chào mào đốm trắng mũ đỏ”. Con chào mào đốm trắng mũ đỏ ở đây hay con phượng hoàng lửa trong câu chuyện cổ, con rồng trong văn hoá phương Đông,... vừa thực vừa không thực – như mọi hình tượng thơ. Nó bay và hót để nối liền bầu trời thực và bầu trời tưởng tượng trong đời sống của chúng ta.

PV: Hình như có một nhà thơ đã từng nói rằng khoảng cách giữa ngôn từ và hiện thực là một vực thẳm trong thơ. Điều này có làm cho thơ trở nên khó hiểu và khó đọc hay không?

MVP: Những ai đã từng thử làm một bài thơ đều thấy rằng thể hiện được hiện thực đời sống (bao gồm cả thế giới bên ngoài và thế giới tâm hồn bên trong con người bằng ngôn từ là điều khó khăn, thách thức. Không phải lúc nào người viết cũng tìm được hình thức ngôn từ phù hợp, đắc địa để biểu đạt được ý tưởng, hiện thực đời sống, hiện thực tinh thần. Tìm kiếm và gắn kết được hiện thực và ngôn ngữ thơ ca là một quá trình khổ công của người viết. Quả thực, nếu người viết không tìm được cách thể hiện hiện thực đời sống, hiện thực tâm hồn thì việc làm thơ còn khó khăn hơn vượt qua một vực thẳm. Việc giảm bớt sự ngăn cách của “vực thẳm” kia hoàn toàn phụ thuộc vào tài năng, vào quan niệm của người viết. Theo tôi, vươn tới sự giản dị, vận dụng tối đa cách nói đời thường cũng là một trong những thủ pháp làm cho thơ hiện đại đến gần hơn với người đọc. Vấn đề còn nằm ở sự tiếp nhận của người đọc nữa. Vì thế, rất cần sự đồng điệu, sáng tạo, thậm chí là đột phá của người đọc trong tiếp nhận thơ ca.

PV: Vậy theo nhà thơ, điều gì mới là thật nhất trong thơ? Cụ thể là trong bài thơ “Con chào mào”.

MVP: Trong sáng tạo thơ ca, ngoài chiều sâu văn hoá và bút pháp vững vàng, điều quan trọng nhất với nhà thơ là nguồn cảm hứng mãnh liệt, xuyên suốt trong khi viết. Cảm xúc chi phối sự lựa chọn hình tượng, ngôn từ. Cảm xúc là điều thật nhất và tác động mạnh mẽ nhất đến sự thể hiện hình tượng. Cảm xúc dẫn dắt và giúp nhà thơ bộc lộ hết khả năng sáng tạo, khơi lộ được vẻ đẹp tâm hồn mình để dựng lên một hình tượng thơ. Cảm xúc thật thì hình tượng thật, dù hình tượng ấy được thể hiện bằng bút pháp nào. Bài thơ “Con chào mào” của tôi được viết trong trạng thái như vậy. Nó là sự kết tụ vẻ đẹp, sức sống bất diệt của thiên nhiên mà tôi đã được trải nghiệm, và giờ đây càng muốn gìn giữ, bảo vệ. Vì thế, “con chào mào đốm trắng mũ đỏ”, “khung nắng khung gió”, “nhành cây xanh..." và cả cái trạng thái “hối hả đuổi theo”, với tôi, đều là thật, đó là tình yêu mà tôi dâng tặng cho thiên nhiên, cho những vẻ đẹp tự do, như nó vốn có, không sở hữu và không thể trói buộc, dù dưới bất kì hình thức nào. Nhưng nó vẫn là trong tôi, vẫn ngân lên như tiếng hót và bay vút trong không gian xanh...

PV: Những điều nhà thơ chia sẻ thật ý nghĩa và thú vị. Qua đó, độc giả nhỏ tuổi hẳn sẽ cảm thấy bài thơ “Con chào mào” gần gũi, dễ tiếp nhận hơn. Đồng thời, các bạn ấy cũng có thể hiểu thông điệp mà nhà thơ gửi gắm qua hình tượng “con chào mào đốm trắng mũ đỏ” để biết trân trọng hơn vẻ đẹp của sự sống, của thiên nhiên quanh ta. Xin trân trọng cảm ơn nhà thơ!

(Theo Hà Ngân, Văn học và Tuổi trẻ, tháng 12/2023)

Câu hỏi 1: Mục đích của cuộc phỏng vấn là gì? Những dấu hiệu nào trong văn bản giúp em nhận biết được mục đích của người phỏng vấn?

Câu hỏi 2: Hệ thống câu hỏi mà người phỏng vấn nêu ra có mối quan hệ như thế nào với mục đích và vấn đề chính của cuộc phỏng vấn?

Câu hỏi 3: Câu trả lời của người được phỏng vấn có quan hệ như thế nào với vấn đề được nêu trong câu hỏi?

Câu hỏi 4: Những yếu tố ngôn ngữ nào thể hiện phép lịch sự và ý thức tôn trọng người được phỏng vấn trong cách mở đầu, triển khai và kết thúc cuộc phỏng vấn?

Câu hỏi 5: Vấn đề chính mà cuộc phỏng vấn đề cập được trình bày tường minh ở phần nào của văn bản?

ĐÁP ÁN

Trả lời câu 1:

- Mục đích của cuộc phỏng vấn là: giải đáp những băn khoăn, thắc mắc của bạn đọc nhỏ tuổi về hình tượng con chào mào trong bài thơ "Con chào mào" và từ đó tìm hiểu quan điểm của nhà thơ về vấn đề “Điều gì thật nhất trong thơ?”.

- Những dấu hiệu nào trong văn bản giúp em nhận biết được mục đích của người phỏng vấn là: phần nhan đề và sa-pô.

Trả lời câu 2:

Hệ thống câu hỏi trong cuộc phỏng vấn cần liên quan trực tiếp đến vấn đề đã nêu và cụ thể hóa cho vấn đề đó, nhằm giúp người được phỏng vấn tìm được câu trả lời chứa thông tin tương thích, phù hợp.

Cụ thể, trong cuộc phỏng vấn này, vấn đề “Liệu có một “con chào mào đốm trắng mũ đỏ” thật không? Và điều gì là thật nhất trong thơ?” được triển khai thành 4 câu hỏi với nội dung và vai trò cụ thể như sau:

– Câu hỏi thứ nhất: Phóng viên mở đầu và dẫn vào vấn đề chính từ một quy luật chung thường gặp trong quá trình đọc, cảm nhận thơ nói riêng và văn học nói chung: Những điều mới lạ (ngôn ngữ, hình ảnh) trong thơ (như bài "Con chào mào" của Mai Văn Phấn hoặc những cách tân khác của nhà thơ) liệu có làm cho người đọc khó hiểu, khó cảm nhận?

– Câu hỏi thứ hai: Nêu trực tiếp vấn đề “Liệu có một “con chào mào đốm trắng mũ đỏ” thật không?” nhưng có sự dẫn dắt và diễn giải cụ thể từng bước để gợi câu trả lời tương thích.

– Câu hỏi thứ ba: Phát triển và liên kết vấn đề: từ hình tượng con chào mào đến vấn đề ngôn ngữ và hiện thực, hiện thực và tưởng tượng trong thơ. Phải có câu hỏi thứ ba thì người phỏng vấn mới dẫn dắt được đến câu hỏi cuối cùng, đề cập trực tiếp vấn đề quan trọng nhất: Điều gì là thật nhất trong thơ?

– Câu hỏi cuối cùng: Hướng thẳng tới vấn đề chính và kết nối giữa vấn đề cụ thể là hình tượng con chào mào trong bài thơ "Con chào mào" của Mai Văn Phấn với vấn đề mang tính khái quát là đặc điểm của cảm xúc và hình tượng trong thơ nói chung.

Trả lời câu 3:

Câu trả lời cần phù hợp với vấn đề được nêu trong câu hỏi, hướng thẳng tới việc làm rõ những thông tin cần giải đáp. Đây cũng là yêu cầu quan trọng đối với câu trả lời của người được phỏng vấn nói chung.

Trả lời câu 4:

Để thực hiện được mục đích của cuộc phỏng vấn, ngoài những câu hỏi nêu vấn đề, triển khai vấn đề, những yếu tố ngôn ngữ thể hiện phép lịch sự và ý thức tôn trọng người được phỏng vấn khi bắt đầu, triển khai và kết thúc cuộc phỏng vấn là rất quan trọng, giúp cho cuộc phỏng vấn thành công. Trong cuộc phỏng vấn này, có thể xác định các yếu tố ngôn ngữ đó là:

– Sử dụng cách thưa gửi lịch sự ở phần mở đầu cuộc phỏng vấn: Thưa nhà thơ Mai Văn Phấn, vậy theo nhà thơ,...

– Sử dụng thành phần tình thái khi đặt câu hỏi khiến câu hỏi trở nên uyển chuyển và không mang tính chất áp đặt: có bao giờ ông nghĩ rằng... phải chăng…, hình như...

– Sử dụng lời khen, lời cảm ơn một cách phù hợp khi kết thúc cuộc phỏng vấn.

Trả lời câu 5:

Vấn đề chính mà cuộc phỏng vấn đề cập được trình bày tường minh ở phần nhan đề, sa-pô (khi bài phỏng vấn đã được ghi chép lại và công bố trên các phương tiện thông tin đại chúng). Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện phỏng vấn, vấn đề chính mà cuộc phỏng vấn đề cập cần phải hướng tới người được phỏng vấn, do vậy, vấn đề đó trước tiên phải được nêu tường minh trong các câu hỏi phỏng vấn. Câu trả lời của người được phỏng vẫn cũng phải làm rõ cho vấn đề được đề cập.

(Nguồn: khoahoc.vietjack.com)