Thơ Mai Văn Phấn, nhìn từ những công trình nghiên cứu

Nguyễn Tự Đức, Nguyễn Thị Thương*

Tóm tắt: Bài viết tập trung nhìn lại các chặng đường thơ của Mai Văn Phấn và một số những nghiên cứu nhận định về thơ ông. Từ đó khẳng định độ chín của ngòi bút thi nhân cũng như sự nỗ lực cách tân không ngừng nghỉ nhằm tạo ra một phong cách riêng cho thơ và hướng đến đổi mới nền thơ Việt Nam đương đại. Các công trình nghiên cứu, với những nhận định sâu sắc, giá trị và các sáng tác của nhà thơ qua các chặng đường, đã góp phần quan trọng trong việc khám phá đặc điểm nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn, khẳng định tài năng, phong cách nghệ thuật của ông.

1. MỞ ĐẦU

Trong các nhà thơ đương đại, Mai Văn Phấn đã nhận được rất nhiều sự quan tâm của giới phê bình nghiên cứu cũng như độc giả yêu thơ. Với sức viết dồi dào và tâm huyết của cây bút cách tân đầy tài năng, thơ Mai Văn Phấn thật sự là mảnh đất màu mỡ, có nhiều vấn đề rất cần đi sâu tìm hiểu. Thơ Mai Văn Phấn là một hành trình nhọc nhằn đi từ truyền thống đến hiện đại, trải qua những lần “vong thân”, tự phủ định bản ngã nhằm xác lập giá trị riêng cho thơ. Ông đã thoát khỏi lối mòn của những cảm xúc đơn điệu, để có một cái nhìn mới mẻ về hiện thực. Thơ Mai Văn Phấn đã từng đoạt được những giải thưởng thơ nhưng không dừng lại ở những gì đã đạt được, người nghệ sĩ đích thực ấy luôn luôn quan niệm làm thơ là phải luôn sáng tạo. Chính vì vậy, ông đã chọn cho mình một lối đi riêng trên hành trình tìm kiếm diện mạo mới cho thơ ca Việt Nam đương đại.

2. NỘI DUNG

Mai Văn Phấn là một hiện tượng thơ khá mới mẻ và phức tạp, chính vì vậy số lượng bài viết, nghiên cứu phê bình về nhà thơ cũng rất đa dạng và phong phú. Trong quan niệm truyền thống, thơ vẫn được xem là tiếng nói của tình cảm, cảm xúc. Mai Văn Phấn xuất hiện không sớm trên thi đàn văn học Việt Nam nhưng thi sĩ đã để lại những dấu ấn đậm nét trong lòng bạn đọc không chỉ bởi những giải thưởng văn học uy tín dành cho ông như: giải Văn học Nguyễn Bỉnh Khiêm (thành phố Hải Phòng, các năm 1991, 1993, 1994, 1995); giải Nhì (không có giải nhất) cuộc thi thơ của báo Người Hà Nội (năm 1994); giải Nhì (không có giải nhất) cuộc thi thơ của báo Văn nghệ (năm 1995); giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam cho tập thơ “Bầu trời không mái che” (năm 2010 - 2011)... mà còn bởi những cách tân táo bạo trong cách viết của nhà thơ. Những cách tân ấy được thể hiện rõ nét qua từng chặng đường sáng tạo nghệ thuật của ông và qua những đánh giá của các nhà nghiên cứu, phê bình về thơ ông.

Quan niệm về thể loại trữ tình đã được nhiều nhà thơ từ xưa đến nay nói đến: “Thơ phát khởi từ lòng người” (Lê Qúy Đôn), “hãy rung động hồn thơ cho ngọn bút có thần” (Ngô Thì Nhậm), “làm thơ cốt ở tấm lòng, hãy để tấm lòng điều khiển bàn tay” (Viên Mai)... Cho đến phong trào Thơ Mới, thi sĩ làm thơ vẫn thiên về duy cảm và đó là sức mạnh chinh phục chủ yếu của thơ Việt Nam, mặc dù trong nền thơ dân tộc cũng không thiếu các yếu tố suy tưởng, triết lý. Đặc biệt trong thơ xưa với quan niệm “thi dĩ ngôn chí”, thơ chủ yếu để “tỏ lòng”, “trần tình”, xa hơn nữa thơ ca mang nhiệm vụ truyền tải đạo lý, chính vì vậy, người làm thơ luôn theo một khuôn sáo, hình thức có sẵn. Luồng gió phương Tây đã đem lại cho phong trào Thơ Mới một sức sống mới, quan niệm về thơ cũng thay đổi trên nhiều mặt. Trong lời tựa tập “Gửi hương cho gió”, Xuân Diệu tự nhận mình là “con chim đến từ núi lạ, ngứa cổ hót chơi”.

Người nghệ sĩ đã thật sự vượt thoát khỏi những công thức truyền thống để tìm cho mình những cái “tôi” mới, phù hợp với những cung bậc cảm xúc của chính mình. Thơ Việt Nam sau 1975, lại chuyển sang một trang mới. Ý thức sáng tạo giúp các nhà thơ tránh được lối mòn khuôn sáo và ý thức hơn bản sắc của mình. Mỗi nhà thơ đều cố gắng khai phá những vùng đất riêng, đưa vào đó những tiếng nói mới mẻ với những đặc thù không nhầm lẫn. Nhà thơ Mai Văn Phấn là một trường hợp như thế.

Với Mai Văn Phấn, văn chương là hành trình đơn độc đi tìm cái đẹp. Tác phẩm văn học trước hết quay lại hoàn thiện nhân cách, quan niệm thẩm mỹ và định hướng cho chính nhà văn ấy, một nhà nghiên cứu đã nhận định về thơ ông như vậy. Mai Văn Phấn là một hiện tượng thơ khá mới mẻ, số lượng bài viết, nghiên cứu phê bình về nhà thơ cũng rất đa dạng và phong phú. Theo thống kê chưa đầy đủ của chúng tôi, tính cho đến thời điểm này đã có đến hơn một trăm bài viết về thơ ông ở nhiều thể loại: giới thiệu sách, giới thiệu chân dung nhà thơ, thảo luận, nghiên cứu, khảo cứu, phê bình... Tuy nhiên, ý kiến của nhà thơ Đỗ Quyên, trước khi Hội thảo thơ về Mai Văn Phấn diễn ra tại Hải Phòng (15/ 5/ 2011) thì trong số khoảng hơn 60 bài viết về thơ ông, chủ yếu trong số đó là các bài viết mang tính chất giới thiệu chân dung nhà thơ hoặc những bài tranh luận, thảo luận xung quanh các giải thơ mà Mai Văn Phấn đã đạt được. Như công trình nghiên cứu: “Lộ trình thơ Mai Văn Phấn”, nhà phê bình văn học Dương Kiều Minh đã nhận định chung về thơ Mai Văn Phấn: “Khát vọng dâng hiến, khát vọng sáng tạo thường trực trong mỗi bài thơ, đã làm xuất hiện nhiều hình ảnh khác lạ, sống động trong những không gian thơ đa chiều, riêng biệt. Hình như ẩn giấu một điều gì đó, ở đâu đó qua các thời đại, cứ mãi mãi kiềm giữ, có lúc đã từng hủy hoại những khát vọng muốn được bày tỏ, hiến dâng cùng sáng tạo của những con người nhiệt huyết, ôm bầu nhiệt huyết băng qua sa mạc của người đời; ở đấy chúng được lật lên bằng những hình ảnh mùa vụ và đất đai” [11]. Bài viết của Dương Kiều Minh đã chỉ ra được khát khao đổi mới, sáng tạo, niềm mong muốn cách tân, trong thơ Mai Văn Phấn. Bởi ngay từ những sáng tác đầu tiên, người đọc đã bắt gặp sự tìm tòi, thể nghiệm những cách tân mới so với thơ ca truyền thống.

Với hai tập thơ đầu “Giọt nắng” (1992) và “Gọi xanh” (1995), từ thể thơ, nhịp điệu, kết cấu bài thơ… vẫn chưa có sự đổi mới hoàn toàn. Nhưng với nhà thơ Mai Văn Phấn ý thức tìm tòi những ý tưởng lạ, hình ảnh lạ luôn thường trực trong tâm trí để ông tạo nên nét độc đáo riêng cho thơ mình. Những bài thơ như “Rượu xuân”, “Kinh cầu ban mai”, “Chiếc lá”, “Qua hoàng hôn”... là những minh chứng thuyết phục cho nhận xét này:

“Cầm tay gió dắt vào đêm

Mà hồn xanh lỡ để quên cuối trời

Dấu chân xin cát chớ vùi

Cho ta niệm chắc ban mai lại về.”

(Qua hoàng hôn)

Inrasara trong “Mai Văn Phấn, kết thúc cho một khởi đầu” đã đưa ra nhận định: “Không thể hiểu hết nỗ lực của Mai Văn Phấn, nếu không đặt anh và sáng tác của anh vào môi trường xã hội và môi trường thơ hiện đại miền Bắc. Không phải trong thời gian dài sự sáng tạo và thưởng thức thơ ấy bị bó hẹp bởi khuôn phép hệ mỹ học hiện thực xã hội mà đúng hơn, bởi chính quan niệm mang tính phổ quát của người làm thơ và người đọc thơ. Thơ là thơ ca, nó đòi hỏi sự trau chuốt kĩ lưỡng ở ngôn từ, chặt chẽ của tứ thơ, ý thơ cần đẹp, thi ảnh chọn lọc, giọng điệu phải nên thơ. Phá cách tới đâu, người làm thơ cũng chỉ dừng lại ở Đặng Đình Hưng, Lê Đạt hay Dương Tường. Có vậy thôi mà cũng đã chịu bao hệ lụy. Nghĩa là thơ vẫn cứ phải nên thơ. Và mọi người chấp nhận kêu nó là thơ. Sự thể không có gì sai cả” [7]. Nhận định của Inrasara đã giúp người đọc hiểu thêm về quan niệm nghệ thuật của nhà thơ Mai Văn Phấn, đối với ông mỗi một nhà thơ phải ý thức được trách nhiệm của người cầm bút, phải thật sự “vong thân” - phủ định bản ngã trước đó của mình để luôn tự đổi mới và hoàn thiện chính mình.

Nhà thơ Nguyễn Việt Chiến trong bài viết: “Mai Văn Phấn trong vòng xoáy của thơ hậu hiện đại” đã nhấn mạnh: “Nếu có một nhà thơ nào đó đang luôn tự đổi mới thơ mình và phá vỡ các nhịp nhiệu mòn cũ trong các thể nghiệm thơ hôm nay, theo tôi, người đó phải là Mai Văn Phấn. Từ trữ tình cổ điển, anh “bay” thẳng một mạch vào hậu hiện đại, rồi từ đó lao vào vòng xoáy đầy ấn tượng của thơ cách tân” [9, tr.420]. Bài viết của nhà thơ Nguyễn Việt Chiến đã thật sự khẳng định Mai Văn Phấn là một trong những gương mặt cách tân tiêu biểu của thơ hậu hiện đại.

Nhà văn Văn Chinh cho rằng: Hành trình thơ Mai Văn Phấn là hành trình của sự trở về với bộ đôi song bước: ở bình diện nội dung, đó là “sự trở về với bản thể hồn nhiên, trở về với bản lai diện mục của nhân sinh diễn ra âm thầm nhưng quyết liệt hơn nhiều” và ở bình diện nghệ thuật, đó là quá trình vùng thoát khỏi các bãi lầy của các trường phái nghệ thuật để trở về với truyền thống, với cổ điển. Bằng cái nhìn tinh tế và khách quan của người cầm bút, nhà văn Văn Chinh đã chỉ ra những mặt quan trọng về nội dung và nghệ thuật của thơ Mai Văn Phấn trên hành trình sáng tạo thơ ca.

Trong vòng 5 năm, Mai Văn Phấn cho xuất bản ba tập thơ “Cầu nguyện ban mai” (1997), “Nghi lễ nhận tên” (1999) và trường ca “Người cùng thời” (1999). Ở giai đoạn thơ này, người đọc dễ dàng nhận ra độ “chín” dần về ngôn ngữ, nhịp điệu, thanh âm trong những bài thơ được viết theo thể tự do hay thơ văn xuôi của Mai Văn Phấn. Giai đoạn này đánh dấu ở trường ca, chứa đựng tất cả các hình thức thơ anh đã sáng tác trước đó, đồng thời cũng xuất hiện ở những cấu trúc câu, nhịp điệu, ý tưởng khác biệt, những kết cấu mảng khối bị phá vỡ. Có những chương mà hình thức thơ là những từ nối tiếp không có dấu chấm, phấy, xuống hàng, duy nhất còn lại là những ký tự vang lên như những câu hỏi mang theo thách thức, như mời gọi người đọc cùng tham gia sáng tạo.

Nhà thơ Vĩnh Phúc trong “Mai Văn Phấn với Hôm sau và đột nhiên gió thổi”, cũng cho rằng thơ Mai Văn Phấn giai đoạn này bứt phá cách tân thi pháp với nhiều cách nói và mở rộng biên độ thơ biểu hiện nhiều vấn đề của thời cuộc, con người hiện đại. Đây là cách sự ra đời của tập thơ “Vách nước” (2003) - một tập thơ mang đậm dấu ấn của chủ nghĩa siêu thực. Và trong những năm tiếp theo sự cách tân và đổi mới thi ca của nhà thơ Mai Văn Phấn được người đọc biết đến nhiều hơn thông qua các tập thơ: “Hôm sau” (2009), “và đột nhiên gió thổi” (2009) và “Bầu trời không mái che” (2010). Năm 2012, với tập thơ “hoa giấu mặt” và trong năm tiếp theo cho ra đời tập thơ “Vừa sinh ra ở đó” (2013). Điều này đã khiến độc giả ấn tượng không chỉ bởi sức sáng tạo mạnh mẽ, bền bỉ của nhà thơ mà còn bởi những cách tân không ngừng nghỉ để ngày càng đổi mới và hoàn thiện. Người đọc nhận thấy dường như trong thơ ông không còn dấu vết nào dù là rất nhỏ của cách viết trước đó. Nhà thơ đã giãi bày niềm ước mơ được đổi mới một cách chân thành trong thơ của mình:

“Nỗi khắc khoải không còn ý nghĩa

Sự thay đổi vượt quá sức mình

Chưa kịp đắn đo, chưa kịp tưởng tượng

Đã chìm trong mưa, đã cuốn theo mưa”

(Từ hạt mưa)

Ông đã thật sự gây ấn tượng mạnh mẽ trong lòng người đọc bằng những vần thơ khoáng đạt, hình ảnh thơ cường tráng, mạnh mẽ, cùng với ý tưởng thơ mới lạ nhà thơ nói về vẻ đẹp tiềm ẩn của cuộc sống:

“Đã mưa

và sấm rền vang

Những đọt mầm khỏa thân trong bóng tối

Đất cố giấu đi trơ trụi khô cằn

Khi cội rễ lần tìm trong ngực”

(Biến tấu đêm mưa)

Nhiều bài thơ được coi là đỉnh cao của thơ Mai Văn Phấn, đồng thời cũng là những thi phẩm sáng giá trong nền thi ca đương đại: “Vẫn trấn tĩnh tiễn khách ra ngõ”, “Nghe em qua điện thoại”, “Tắm đầu năm”, “Gió thổi...”. Đọc những sáng tác của Mai Văn Phấn trong giai đoạn này, chúng ta có thể khẳng định rằng độ chín trong tìm tòi sáng tạo thơ của ông đã thật sự đến mùa tụ quả.

3. KẾT LUẬN

Nhìn lại các chặng đường thơ của Mai Văn Phấn, có thể thấy rõ sự trưởng thành trong sáng tạo nghệ thuật của nhà thơ. Từ chỗ nghiêng về truyền thống, chưa tạo được nhiều chất riêng, đến sự bứt phá mạnh mẽ trong thi pháp ở chặng thứ hai và gặt hái được nhiều thành công ở chặng cuối cùng, Mai Văn Phấn đã thể hiện rõ độ chín của ngòi bút theo thời gian cũng như sự nỗ lực cách tân không ngừng nghỉ của bản thân nhằm tạo ra một phong cách riêng cho thơ mình và hướng đến đổi mới nền thơ Việt trong tương lai. Những đóng góp đó của ông đã ghi những dấu ấn khá đậm, mà những nhà nghiên cứu và độc giả đã ghi nhận, qua những nhận định sâu sắc, giá trị. Nhìn chung, hầu hết các công trình nghiên cứu trên, tuy chưa đầy đủ, nhưng đã góp phần quan trọng trong việc khám phá đặc điểm nghệ thuật thơ Mai Văn Phấn cùng những quan niệm nghệ thuật trên hành trình sáng tạo của thi nhân.

Huế, 2019

N.T.Đ & N.T.T

* Học viên Cao học, Trường Đại học Sư phạm, Đại học Huế

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] Nguyễn Việt Chiến (2008). Thơ Việt Nam 30 năm cách tân 1975-2005, Tạp chí Quân đội nhân dân, số 16887.

[2] Nguyễn Đăng Điệp (2006). Thơ Việt Nam sau 1975 - từ cái nhìn toàn cảnh, Tạp chí Nghiên cứu văn học, Số 11.

[3] Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2006). Từ điển Thuật ngữ Văn học, NXB Văn học.

[4] Nguyễn Văn Hạnh (2006). Rabindranat Tagore với thời kỳ phục hưng Ấn Độ, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội.

[5] Đào Duy Hiệp (2010). Cấu trúc ngôn ngữ và hình ảnh trong tập thơ “Và đột nhiên gió thổi” của Mai Văn Phấn.

Nguồn: http://www.vanchuongviet.org

[6] Bùi Công Hùng (2000). Sự cách tân thơ văn Việt Nam hiện đại, NXB Văn hóa thông tin, Hà Nội.

[7] Inrasara (2009). Mai Văn Phấn, kết thúc cho một khởi đầu, Tạp chí Cửa Biển, (102), tr.71-73.

[8] Jean Chevalie, Alain Gheerbrant (1997). Từ điển Biểu tượng văn hóa thế giới, NXB Đà Nẵng - Trường viết văn Nguyễn Du.

[9] Đình Kính (tuyển chọn, 2011) "Thơ Mai Văn Phấn và Đồng Đức Bốn khác biệt và thành công", Kỷ yếu hội thảo thơ tại Hải Phòng, 15/5/2011, NXB Hội Nhà văn, Hà Nội.

[10] Dương Kiều Minh (1996), Ấn tượng giải thơ cuộc thi thơ tuần báo Văn nghệ 1995, Báo Văn nghệ trẻ, (10), tr.13.

[11] Dương Kiều Minh (2006), Lộ trình thơ Mai Văn Phấn, Tạp chí Cửa Biển, số tháng 7/2006, tr.74.

[12] Vĩnh Phúc (2009). Mai Văn Phấn với Hôm sau và đột nhiên gió thổi.

Nguồn: http:/doanvinhphuccr.vnwebblogs.com.

[13] Nguyễn Hoàng Sơn (1996). Nhân hai cuộc thi ngắn hạn của Báo Văn Nghệ, Báo Văn nghệ trẻ, (10), tr.12-13.

[14] Liêu Thái (2011). Bầu trời không mái che - symphony thơ, Báo Người Hà Nội, (11), tr.15.

[15] Đặng Thân (2009). Mai Văn Phấn và công nghệ cách tân thơ.

Nguồn: http://vn.360plus.yahoo.com

[16] Anh Thơ (2008). Mai Văn Phấn - người đi quanh con chữ, Báo An ninh Hải Phòng, (1659), tr.8.

Title: MAI VAN PHAN’S POETRY JOURNEYS AND SOME RESEARCHES ON HIS POETRY

Abstract: The article focuses on Mai Van Phan’s poetry journeys and some researches on his poetry. Since then, it affirms the maturity of the poet pen as well as the relentless effort to innovate in order to create a unique style for poetry and towards innovation of contemporary Vietnamese poetry. The research works, with profound insights, values and compositions of the poet through the journeys, have contributed significantly to discovering the artistic characteristics of Mai Van Phan, confirming the talent, his artistic style.

(Nguồn: tailieu.vn)