Ra khỏi mình để hồi sinh

(Viết cho học sinh phổ thông)

Tác phẩm của Noell S. Oszvald (Hungary)

Mai Văn Phấn

Cuối năm 2023, trong buổi trò chuyện với học sinh chuyên Văn ở Hải Phòng, một em hỏi vì sao tôi dùng khái niệm “sáng tạo là cuộc vong thân”. Thực ra, tôi đã nhắc đến khái niệm này trong bài phỏng vấn do nhà báo Khánh Phương thực hiện, đăng trên báo Thể thao & Văn hóa (số 11, ngày 6/02/2004), nhân dịp NXB Hải Phòng cho ra mắt tập thơ “Vách nước” của tôi: "Vách nước” của tôi là cuộc vong thân, bước tiến của phủ định bản ngã. Trong sáng tạo, cố nhích lên dù “nửa bước chân” đã là quá trình vật lộn ghê gớm, huống chi thay đổi tư duy thẩm mỹ hay tìm đến một lý tưởng thi ca khác.

Vong thân trong sáng tạo không có nghĩa là tự hủy hay mất mát, mà là sự dấn thân trọn vẹn. Người viết phải rũ bỏ cái tôi quen thuộc để mở ra những chiều kích mới của đời sống và nghệ thuật; thoát khỏi giới hạn của nhận thức, cảm xúc, thói quen, ích kỷ hay lo âu… để nhập thân vào những hình ảnh, cảm xúc, ý niệm chưa từng có. Trong hành trình ấy, người sáng tạo không còn đặt mình ở trung tâm, mà trở thành bạn đồng hành với ngôn từ, nhân vật và thế giới xung quanh. Chính sự “biến mất” tạm thời của cái tôi này lại là điều kiện cho sự tái sinh của bản thể nghệ thuật. Vì vậy, khi nói “sáng tạo là cuộc vong thân”, tôi muốn nhấn mạnh: người nghệ sĩ chỉ thật sự lớn lên khi dám tan biến cái tôi cũ, để rồi được hồi sinh trong những tầng sâu mới của thẩm mỹ.

Khi nêu khái niệm này, tôi chợt nhớ đến tuyên ngôn của nhà thơ Pháp Arthur Rimbaud (1854–1891) “Je est un autr[1]” (tạm dịch: Tôi là một người khác). Rimbaud nhấn mạnh sự tha hóa của cái tôi: người viết chỉ thực sự sáng tạo khi rời bỏ bản ngã thông thường để nhập thân vào thế giới rộng lớn hơn, nơi cảm xúc và hình ảnh tự do hiển lộ.

Ở bình diện triết học, khái niệm vong thân còn liên hệ mật thiết với tư tưởng của nhà triết học Đức Martin Heidegger (1889–1976) về ngôn ngữ và thi ca. Heidegger cho rằng “Ngôn ngữ là ngôi nhà của hữu thể[2]” và thơ ca là không gian nơi hữu thể tự hiển lộ. Sáng tạo cũng là hành trình buông bỏ áp đặt của cái tôi để cho ngôn từ tự cất tiếng. Khi vong thân, nhà thơ trở thành trung gian cho sự hiển lộ ấy, và tác phẩm thơ trở thành không gian giao tiếp giữa cái tôi sáng tạo và thế giới, giữa hiện hữu và hư vô.

Ngoài ra, vong thân còn mang âm hưởng của mỹ học phương Đông, đặc biệt là tư tưởng Thiền về vô ngã. Chỉ khi buông bỏ cái tôi, con người mới hòa nhập được với vũ trụ, thấy được bản thể nguyên sơ của tồn tại. Sáng tạo đích thực không là sự phô diễn bản ngã, mà là quá trình tan biến để đạt tới sự thấu cảm phổ quát. Sáng tạo, theo đó, là hành vi tự hủy để tái sinh, là cách nhà thơ bước ra khỏi đời sống cá nhân để trở thành kẻ đồng hành cùng các khả thể vô hạn của cảm xúc, tư tưởng và hình tượng.

Như vậy, khái niệm sáng tạo là cuộc vong thân cũng mở ra một mối liên hệ lý thú với các quan niệm sáng tạo khác: A. Rimbaud nhìn nhận sự tha hóa bản ngã như điều kiện cho mặc khải thi ca, M. Heidegger đặt nhà thơ vào vị trí kẻ chăn giữ ngôn ngữ, còn mỹ học phương Đông gợi ý sự vô ngã là tiền đề cho nhận thức và sáng tạo. Tôi muốn hội tụ cả ba góc nhìn này, tạo nên một quan niệm sáng tạo vừa hiện đại, vừa sâu sắc, nơi nghệ thuật được hiểu như hành vi sống trọn vẹn, vừa khẳng định cá nhân, vừa kết nối với những giá trị phổ quát.

Sáng tạo thi ca là hành trình tìm đến tận cùng bản ngã, để khẳng định sự hiện hữu của con người giữa đời sống phức tạp, giữa bóng tối và những khoảnh khắc rực rỡ của tâm hồn và ngôn từ. Cuộc vong thân trong sáng tạo là lời mời gọi mỗi chúng ta nhìn sâu vào bản thân và thế giới. Nó nhắc rằng sáng tạo không chỉ có trong tác phẩm, mà còn hiện hữu từng khoảnh khắc khi chúng ta dám đối diện thử thách, dám thay đổi và ra khỏi mình để hồi sinh, dám tan biến cái tôi tạm thời, để nhận ra bản ngã trong dòng chảy vô hạn của tồn tại và nhận thức.

_________________

[1] Trích bức thư của Arthur Rimbaud, viết cho Paul  Demeny, ngày 15/5/1871 in trong Thơ toàn tập của Rimbaud, NXB Gallimard Paris 1960.

[2] Câu nói “Die Sprache ist das Haus des Seins” (Ngôn ngữ là ngôi nhà của Hữu thể), được trích từ bài viết “Brief über den ›Humanismus‹” (Thư về Chủ nghĩa Nhân văn) của Martin Heidegger, xuất bản năm 1947.