Khám phá Hồ Xuân Hương: Từ tài năng đến những bí ẩn cuộc đời

(Về cuốn sách “Hồ Xuân Hương - tài năng và bí ẩn” của Mai Ngọc Phát, Nxb. Hội nhà văn & Nhà sách Tao Đàn, tái bản 2021)

Sách in lần thứ hai, tái bản có sửa chữ và bổ sung

Hữu Long

Vào năm 2020, Nxb. Hội nhà văn & Nhà sách Tao Đàn đã ấn hành cuốn sách “Hồ Xuân Hương - tài năng và bí ẩn” của nhà nghiên cứu Mai Ngọc Phát (1959 - 2020). Đến mùa hè năm 2021, cuốn sách trên được tái bản, có bổ sung các bài viết của Yên Nguyên, Tuệ Mỹ, Hồng Hạnh... Đây là cuốn sách nghiên cứu phê bình có giá trị, cung cấp góc nhìn sâu sắc về nữ sĩ Hồ Xuân Hương, một hiện tượng văn học độc đáo của Việt Nam. Tác giả Mai Ngọc Phát tiếp cận cuộc đời và tác phẩm của Hồ Xuân Hương với tình yêu và sự trân trọng, vừa thể hiện lòng ngưỡng mộ tài năng vừa khám phá những bí ẩn xoay quanh cuộc đời bà. Cuốn sách không chỉ là một tập hợp các bài phân tích về thơ mà còn chứa đựng những suy tư cá nhân của tác giả, tạo nên một sắc thái đặc biệt. Tác giả đã khắc họa nữ sĩ Hồ Xuân Hương qua các tác phẩm thơ chữ Nôm và chữ Hán, trong đó, đặc biệt nhấn mạnh đến tính cách tinh nghịch, phong cách thơ vừa táo bạo vừa đầy cảm xúc nữ tính của bà. Cuốn sách cũng đưa ra những tranh luận về thân thế, thời gian sống của Hồ Xuân Hương, cũng như vai trò và ảnh hưởng của bà trong văn học Việt Nam và thế giới.

Mai Ngọc Phát không phải là một nhà nghiên cứu văn học chuyên nghiệp nhưng ông đã đến với tác phẩm của Hồ Xuân Hương từ một mối duyên đặc biệt. Cuộc đời của ông, với những biến cố tâm lý và tinh thần, đã dẫn dắt ông đến với thơ Hồ Xuân Hương, và từ đó hình thành nên niềm đam mê tìm hiểu về cuộc đời cũng như tài năng của nữ sĩ. Đọc thơ bà trong một giai đoạn khó khăn của đời mình, Mai Ngọc Phát cảm nhận sâu sắc sự gắn bó và tác động mạnh mẽ của những vần thơ này, giúp ông vượt qua những thử thách tâm lý cá nhân. Tác giả đã dành nhiều năm để tích lũy kiến thức, trải nghiệm, và tự nghiên cứu về các lý thuyết văn học để tiếp cận một cách hệ thống những đóng góp lớn lao của Hồ Xuân Hương đối với văn học Việt Nam.

Một trong những điểm đặc sắc của cuốn sách là mối liên hệ cá nhân sâu sắc giữa tác giả và nữ sĩ Hồ Xuân Hương. Chính thơ của bà đã trở thành nguồn cảm hứng và là “liều thuốc tinh thần” giúp ông vượt qua những biến cố của cuộc sống. Tác giả Mai Ngọc Phát chia sẻ rằng, trong những lúc gần như rơi vào tuyệt vọng, thơ của Hồ Xuân Hương đã làm thay đổi trạng thái tâm lý của ông, giúp ông tìm lại sự bình an và yêu thương cuộc đời. Những vần thơ giàu tính dân gian, tinh nghịch và nữ tính của Hồ Xuân Hương đã có tác động mạnh mẽ đến ông, khiến ông dần cảm nhận được giá trị to lớn của văn học và đời sống.

Mai Ngọc Phát cũng chia sẻ về những kỷ niệm tuổi thơ của mình khi ông vô tình được nghe những vần thơ của Hồ Xuân Hương từ những người dân thôn quê, quanh năm chân lấm tay bùn để kiếm sống... Điều này cho thấy, Hồ Xuân Hương không chỉ là một nhà thơ lớn trong lịch sử văn học mà còn là một phần của ký ức và đời sống văn hóa của người dân Việt Nam.

Mặc dù Hồ Xuân Hương là một trong những nhà thơ nổi tiếng nhất của Việt Nam, cuộc đời của bà vẫn còn nhiều bí ẩn. Trong cuốn sách, Mai Ngọc Phát đã đưa ra nhiều góc nhìn và suy luận dựa trên các tư liệu lịch sử và các tác phẩm văn học, để làm sáng tỏ thêm những khía cạnh bí ẩn về thân thế và cuộc đời của bà.

Tác giả nhắc đến việc Hồ Xuân Hương sinh vào khoảng cuối thế kỷ 18 và đầu thế kỷ 19. Ngày tháng năm sinh và mất của bà vẫn còn là một đề tài gây tranh cãi trong giới nghiên cứu. Hiện tại, có nhiều giả thuyết về thời điểm Hồ Xuân Hương sinh năm 1772 và mất năm 1822, với bằng chứng là bệ tượng “Nữ sĩ Hồ Xuân Hương” tại Quỳnh Đôi, Nghệ An đã ghi dấu mốc này. Tuy nhiên, vẫn chưa có tư liệu cổ chính thức ghi chép chi tiết về cuộc đời của bà, và thông tin về bà chỉ xuất hiện qua các công trình nghiên cứu sau này.

Cuốn sách cũng làm sáng tỏ về gia thế và cuộc sống riêng tư của Hồ Xuân Hương. Bà được cho là con gái của ông Hồ Phi Diễn, một nhân vật có tiếng tăm trong xã hội thời bấy giờ. Nhưng cuộc sống của bà không suôn sẻ, khi bà đã trải qua nhiều lần hôn nhân không trọn vẹn. Những cuộc hôn nhân đầy bi kịch và những mối tình dang dở đã ảnh hưởng sâu sắc đến thơ của bà, khiến thơ Hồ Xuân Hương mang đậm nét phản kháng, mạnh mẽ nhưng cũng đầy chua xót.

Tác giả cũng đề cập đến những mối quan hệ giữa Hồ Xuân Hương và nhiều danh nhân đương thời, như Nguyễn Du, một trong những nhà thơ lớn của văn học Việt Nam. Những tác phẩm thơ chữ Hán của bà được đánh giá rất cao về nghệ thuật và tư tưởng, mặc dù phần lớn người đọc biết đến bà qua các tác phẩm thơ chữ Nôm, với ngôn từ đậm chất dân gian và phản ánh hiện thực xã hội của thời kỳ đó.

Cuốn sách “Hồ Xuân Hương - tài năng và bí ẩn” tập trung phần lớn vào việc phân tích giá trị văn học và nghệ thuật trong thơ của Hồ Xuân Hương. Mai Ngọc Phát đã đi sâu vào việc khám phá phong cách thơ chữ Hán và thơ chữ Nôm của bà. Ông nhận thấy rằng, thơ Hồ Xuân Hương không chỉ là những lời thơ giản dị, dân giã mà còn mang những giá trị sâu sắc về mặt nghệ thuật và tư tưởng.

Theo Mai Ngọc Phát, thơ chữ Nôm của Hồ Xuân Hương là một sự bứt phá khỏi khuôn mẫu của thơ Đường luật truyền thống. Bà đã Việt hóa thể loại thơ này và đưa vào những yếu tố đời thường, dân gian, tạo nên một phong cách thơ vừa mạnh mẽ, táo bạo, vừa tinh tế, sâu sắc. Những bài thơ như “Vịnh cái quạt”, “Hang Cắc Cớ”, “Bánh trôi nước” không chỉ nổi bật bởi ngôn từ phong phú mà còn bởi cách bà sử dụng hình ảnh ẩn dụ để diễn tả tâm tư, tình cảm và khát vọng của người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Trong bài "“Tấm lòng son” trong “Bánh trôi nước”, Mai Ngọc Phát viết: "Trên cái nền đen tối ấy, “tấm lòng son” của Hồ Xuân Hương hiện lên thật cao đẹp. Đó là vẻ đẹp của lòng bác ái và cao thượng: “Mà em vẫn giữ tấm lòng son”. Hình ảnh “tấm lòng son” hiện ra trong câu cuối đã đưa bài thơ sang bờ bến của nhân tính, lòng vị tha cao cả. Nó xóa nhòa mọi ấn tượng về tính dục trong “tay kẻ nặn” trước đó.". Hay ông viết về bài thơ “Mời trầu” của Hồ Xuân Hương: "Quả cau nhỏ là lẽ thường tình, nhưng nó được đặt bên cạnh “miếng trầu hôi” thì thật độc đáo. Chữ “hôi” ở đây mang hàm nghĩa quê mùa, bình dị, chân chất, thậm chí xoàng xĩnh. Tác giả như đã bóc hết lớp vỏ bọc mỹ từ, để trơ cái lõi của sự vật chân thật đến trần trụi, cho thấy hết vẻ đẹp của sự lấm láp, tro bụi." (Bài thơ “Mời trầu” hay chuyện tình giả tưởng của Hồ Xuân Hương).

Một điểm đặc biệt khác trong thơ Hồ Xuân Hương là sự thể hiện đậm nét khát vọng tự do và tình yêu mãnh liệt của bà. Thơ bà là tiếng nói phản kháng, phản ánh sự bất công trong xã hội, đặc biệt là sự đối xử khắc nghiệt với phụ nữ. Bà không ngại ngần thể hiện những suy nghĩ về tình yêu, dục vọng, khát khao được sống tự do và yêu thương, điều mà ít nhà thơ thời bấy giờ dám làm.

Tác giả cuốn sách đã lập luận và minh chứng, thơ của Hồ Xuân Hương không chỉ có giá trị văn học lớn trong thời kỳ trung đại, mà còn mang tính hiện đại, phù hợp với những giá trị nhân văn và tư tưởng tiến bộ ngày nay. Bà không ngần ngại sử dụng những ngôn từ mang tính chất dân gian, đôi khi thô tục, để diễn tả những cảm xúc thật của mình, từ niềm vui đến sự bất bình. Điều này khiến thơ của bà trở nên sống động, chân thực và gần gũi với độc giả mọi thời đại. Mai Ngọc Phát đã chỉ ra rằng, những vấn đề mà Hồ Xuân Hương đề cập đến, như sự phân biệt đối xử với phụ nữ, sự áp bức của chế độ phong kiến và khát vọng tự do, vẫn là những đề tài còn mang tính thời sự. Chính vì vậy, thơ của bà vẫn tiếp tục được yêu mến và nghiên cứu đến tận ngày nay. Ngoài ra, tác giả cũng nhận định rằng phong cách táo bạo và cách tân của Hồ Xuân Hương đã tạo ra một bước ngoặt quan trọng trong văn học Việt Nam. Bà là một trong số ít các nhà thơ thời kỳ trung đại dám “phá luật”, dám “vượt rào” khỏi những quy chuẩn nghiêm ngặt của xã hội để theo đuổi con đường nghệ thuật tự do.

"Hồ Xuân Hương - tài năng và bí ẩn" là cuốn sách đầy tâm huyết và sâu sắc của Mai Ngọc Phát, không chỉ khám phá về tài năng thơ ca của Hồ Xuân Hương mà còn giải mã những bí ẩn xoay quanh cuộc đời của nữ sĩ. Bằng sự kết hợp giữa nghiên cứu, phân tích và cảm nhận cá nhân, tác giả đã vẽ nên một chân dung Hồ Xuân Hương độc đáo - một nhà thơ táo bạo, tiên phong và đầy sức mạnh phản kháng trong bối cảnh xã hội phong kiến. Qua từng trang sách, Mai Ngọc Phát không chỉ giúp độc giả hiểu rõ hơn về giá trị văn học của các tác phẩm của Hồ Xuân Hương mà còn gợi mở về những khía cạnh nhân văn, tư tưởng tiến bộ trong thơ của bà. Cuốn sách không chỉ là một đóng góp quan trọng vào việc nghiên cứu văn học mà còn là một sự tôn vinh đối với một nữ thi sĩ đã vượt qua giới hạn xã hội và thời đại để khẳng định tiếng nói tự do và quyền được sống đúng với chính mình. “Hồ Xuân Hương - tài năng và bí ẩn” là một tác phẩm cần thiết cho những ai yêu mến và muốn tìm hiểu sâu hơn về một trong những nhà thơ kiệt xuất nhất của Việt Nam.

(Tác giả gửi cho maivanphan.com)

Bìa sách in năm 2020