Từ "thả" của Mai Văn Phấn đến mấy suy nghĩ về thơ Haiku

image advertisement

Từ "thả" của Mai Văn Phấn đến mấy suy nghĩ về thơ Haiku - Ảnh Nguyệt

17/05/2025

Từ "thả" của Mai Văn Phấn đến mấy suy nghĩ về thơ Haiku

Ảnh Nguyệt

Mấy ngày gần đây, dư luận nổi lên tranh cãi về tập thơ “thả” của Mai Văn Phấn. Một tập thơ gồm hơn 1000 bài nhỏ nhắn, gọn ghẽ như những áng haiku, dấy lên nhiều tranh cãi mà phổ biến nhất là những luận điểm như “Đây mà cũng là thơ à”, “Viết thơ bây giờ dễ quá”. Tạm gạt sang một bên những tranh luận về ranh giới giữa sáng tạo nghệ thuật và sáng tạo tầm phào trong thời đại mà nghệ thuật ngày càng phá biên và xóa mờ các ranh giới không chỉ về thể loại, đề tài mà còn ở cách thức biểu đạt, câu chuyện của Mai Văn Phấn gợi mình nghĩ đến khía cạnh văn hóa của thơ haiku, về cách những thành tố văn hóa và hệ thống mỹ học truyền thống Nhật Bản ảnh hưởng đến và tạo dựng nên thế giới thơ haiku. Nói cho dễ hiểu thì là cái gì làm nên vẻ đẹp và giá trị của haiku, vượt thoát khỏi sự hạn định đến ngặt nghèo về số lượng âm tiết cũng như sự đơn điệu, đôi lúc nhàm tẻ trong biểu đạt về mặt hình thức của thể thơ này.

Dù tác giả gọi những sáng tác của mình là thơ ba chữ thay vì thơ haiku, không thể phủ nhận những ảnh hưởng của thể loại này xuyên suốt tập thơ “thả”, thể hiện ở cách ngắt dòng, sự ngắn gọn và cô đọng chỉ với ba câu cùng số lượng âm tiết hạn định, dù không tuân thủ quá ngặt nghèo các quy ước hay niêm luật của thơ haiku cổ điển. Tinh thần và cảm thức thơ trong “thả” cũng có sự phá biên khỏi những đề tài và nội dung thường gặp ở thơ haiku truyền thống, khai thác khả năng biểu đạt của tiếng Việt, như những lát cắt của đời sống được ghép nối lại qua những mẩu miếng ngôn từ. Có thể coi “thả” như một tuyển tập thơ hiện đại viết theo lối haiku.

Mình trân trọng lao động nghệ thuật của Mai Văn Phấn trong tập thơ này, ở cách bác đem đến những khả thể khác của haiku qua những biểu đạt vượt thoát khỏi khuôn khổ thi ca để giáp ranh nghệ thuật thị giác và âm nhạc. Song, là một người kết nối với haiku không chỉ ở khía cạnh văn học mà còn như một thực hành tâm linh và tinh thần, cũng không mấy cởi mở với các hình thức biểu đạt mới của thể loại này, mình không ấn tượng hay thích thú nhiều với các bài trong tập thơ này, dù vẫn nắm bắt được nội dung, ý tứ và tinh thần thơ.

Trong thiển ý của mình, haiku là một thể loại khá đặc thù cả về hình thức biểu đạt, đặc trưng mỹ học lẫn đối tượng độc giả tiếp nhận, và gắn bó chặt chẽ với nền văn hoá mà từ đó nó khai sinh. Thành ra, mình chỉ đọc được haiku ở đúng thời điểm nó ra đời và lên đến đỉnh cao, ở chính đất nước đã khai sinh ra nó, của chính những thi hào đã lên đến hàng tượng đài của thể loại này, mà mọi kiểu sáng tác học theo hay mô phỏng về sau này, mình đều không mấy rung động (vẫn có đôi bài mình đọc được và thấy hay, song chỉ dừng lại ở cảm mến với cá nhân bài thơ đó, không phải với tác giả như một thi-sĩ-haiku).

Cái hay, cái thú của haiku chưa bao giờ nằm ở câu chữ hay thậm chí là hình ảnh, đọc haiku cũng không phải đọc câu chữ, ý tứ hay thi pháp thơ, mà là đọc một tinh thần, tiếp chạm một thế giới quan, chiêm nghiệm cả một hệ thống mỹ học truyền thống Nhật Bản được ánh xạ và cô đọng vào bên trong nó. Ngay cái sự hạn chế về số lượng câu chữ của haiku đã liên hệ mật thiết với lịch sử thi ca Nhật Bản như một sự rút gọn đến cùng cực từ waka và tách ra từ renga, cả quá trình phát triển rồi lên đến cực điểm của haiku cũng song hành với quá trình thâm nhập và ảnh hưởng của Thiền tông ở Nhật Bản, hệ thống niêm luật, quy tắc và ước định của haiku cũng gắn bó mật thiết với các thành tố văn hóa và hệ thống mỹ học Nhật Bản. Và quan trọng nhất: Những tượng đài thơ haiku không chỉ là nhà thơ, mà họ còn là những thiền sư-thi sĩ; họ sống cuộc đời mình với triết lý thi ca và quan điểm thẩm mỹ ấy, dùng chính đời sống để thực nghiệm và chứng ngộ, lao động nghệ thuật của họ song hành với quá trình huân tập, giác ngộ và tầm Đạo. Nhiều áng thơ haiku bất hủ của các bậc thầy đã vượt thoát khỏi ranh giới của thi ca, của nghệ thuật để hiện diện như những yếu chỉ Thiền tông hay những công án thiền. Do đó, việc tiếp nhận thơ haiku không chỉ dừng lại ở sự đọc đơn thuần, mà còn là sự tương giao, cảm ứng giữa thi nhân và độc giả để đi tìm cái Đạo giữa nhân gian. Như một nhận xét hết sức cô đọng và hàm súc này của thầy Nhật Chiêu – một người đã có bề dày nghiên cứu về văn hoá và văn học Nhật Bản: “Haiku đồng nghĩa với nghệ thuật và đạo. Đó là con đường tâm linh, khi trong haiku các tác giả quan tâm đến tất cả động tĩnh quanh mình, dù rất nhỏ nhoi, thiết nghĩ muốn được vậy phải cực kỳ yêu quý từng giây phút sống và luôn hướng đến sự bình đẳng với vạn vật” [1].

Chính cái cách quá trình sáng tạo nghệ thuật hòa nhập vào với đời sống, với hành trình giác ngộ, với con đường tầm Đạo thành nhất thể, mới là thứ làm nên vẻ đẹp và giá trị vĩnh hằng trong những vần thơ haiku của các thiền sư-thi sĩ Nhật Bản thời ấy. Thành thử, những bài thơ bé xinh, nhỏ nhắn như những áng haiku hiện đại này của Mai Văn Phấn nói riêng và của nhiều nhà thơ hiện đại nói chung, khi tách rời khỏi bối cảnh văn hoá và hệ thống mỹ học nguyên bản để thâm nhập vào một nền văn hoá và khí quyển văn chương khác, tách rời khỏi quá trình song-hành nhất-thể của thi ca và Thiền tông, mà trong trường hợp của Mai Văn Phấn với tập “thả” này, khó mà tránh khỏi những độ vênh, những khoảng chênh lệch.

Ở một góc độ khác, ta có thể gạt qua một bên những khía cạnh tương đồng và tách “thả” ra khỏi tương quan so sánh với thơ haiku để nhìn nhận nó như một cá thể độc lập, cho nó một đời sống riêng, như một tập thơ ba câu ứng với lời đề của tác giả. Trong sự giới hạn về số lượng âm tiết, sự rải rác của hình ảnh thơ và sự phân mảnh của ngôn từ, nhưng không bị ràng buộc quá chặt chẽ bởi những quy ước hay niêm luật, cũng chẳng nương dựa vào một hệ thống mỹ học hay phông nền văn hoá cụ thể nào, cõi thơ trong “thả” được mở ra đến vô biên, để chừa ra những khoảng trống cho người đọc liên tưởng, lấp đầy, bồi nghĩa. Trải nghiệm đọc, vì thế, như một cuộc chơi mà người đọc phải tìm cách giải mã những lớp nghĩa ẩn tàng dưới dung lượng bị nén chặt của văn bản thơ; mặt khác, trở thành một không gian đối thoại và đồng sáng tạo giữa thi nhân và độc giả mà ở đó, độc giả tham gia vào quá trình tạo nghĩa cho tác phẩm, để ngữ nghĩa liên tục tạo sinh, đưa đến những tầng nghĩa mới, những cách hiểu mới, khai thác tối đa khả năng biểu ý của tiếng Việt. Nhìn nhận theo hướng này, “thả” có sự mở biên rất gần với tinh thần của nghệ thuật đương đại, nơi người nghệ sĩ liên tục đi tìm những khả thể khác, mở ra những vùng trời khác, thử nghiệm những phương cách biểu đạt khác trong tác phẩm của mình.

Tựu chung lại, dù là thơ haiku cổ điển của các thi sĩ Nhật Bản hay thơ ba câu của Mai Văn Phấn, thì sự hàm súc, tinh gọn và tối giản đến cực độ của lối thi ca cực ngắn này đều khiến chúng trở thành trải nghiệm đọc không dễ tiếp nhận và cảm thụ đối với độc giả đại chúng. Lược bỏ những lớp ngôn từ bóng bẩy, hoa mỹ, những biểu đạt ngữ nghĩa cầu kỳ, phức tạp để mà nén chặt lại, tinh gọn lại trong một chỉnh thể ngắn gọn hết mức là thứ lao động chữ nghĩa cần nhiều nhẫn nại, dụng tâm và trí tuệ. Đặt trong sự nghiệp thi ca trải rộng hơn bốn thập kỷ với nhiều dấu ấn vượt khỏi biên giới nước nhà của Mai Văn Phấn, nỗ lực cách tân và thử nghiệm một thứ thơ ba câu giàu bản sắc Việt trong “thả” nên được nhìn nhận một cách nghiêm cẩn và công tâm hơn, thay vì sự chóng vánh, vội vã quy kết mà đám đông cảm tính, bầy đàn đang tấn công tác giả những ngày qua. Lối hành xử ấy không chỉ thật hung hãn và bạo tàn với văn học, với nghệ thuật, với cái khác mà bản thân không thể hiểu thấu, mà nó còn là chỉ dấu cho một thứ não trạng nguy hiểm hơn: Sự khước từ khả năng lắng nghe và đối thoại, cũng tức là khước từ trí tuệ.

01 Tháng Ba, 2025