“Ánh sáng của quá nhiều bóng đen” (phê bình). Mai Văn Phấn - “The glare of so much darkness” (review) - Translated by Nguyễn Thị Diệu Thúy - Edited by Katherine M. Hedeen
“Ánh sáng của quá nhiều bóng đen”
(Lời giới thiệu tập thơ “nghịch đảo” của Víctor Rodríguez Núñez)
Mai Văn Phấn
Những con thuyền trỗi dậy
Từ đáy đại dương
Những con thuyền
Cập những bến cảng thiên đường
V. R. Núñez
Dù được báo trước bằng nhan đề khá lạ lùng và có phần
khiêu khích “nghịch đảo”, nhưng tôi
vẫn không khỏi ngạc nhiên, hoang mang khi đọc tập thơ của nhà thơ Cuba Víctor
Rodríguez Núñez. Thơ ông bày đặt trước mắt tôi một thế giới hỗn mang, đổ vỡ,
đảo lộn. Từ nơi tro tàn tăm tối ấy, tôi được nhìn thấy ánh sáng, hay đúng hơn,
thấy ánh xạ của những tương phản: khổ đau và hy vọng, hòa nhập và vong thân, nụ
cười và những giọt nước mắt, Tổ quốc và thân phận lưu vong, bạo lực và nhân
tính…
“Và không có ánh sáng nào chạm tới bóng tối
Ánh sáng của quá nhiều bóng đen”
Câu thơ ấy trong bài “Những
phút nửa đêm/ Mười một” trong tập thơ “nghịch
đảo” đã biểu đạt trọn vẹn căn cốt,
tinh thần thơ Víctor Rodríguez Núñez. Bóng tối và ánh sáng ở đây dường
như không có biên giới, vừa vô hình vừa hữu hình, nhào trộn, xung đột, xâm lấn
nhau. Đó là bức tranh tổng thể của đời sống đương đại, một cuộc chiến, một quá
khứ vừa khép lại; không, một tương lai thế giới viễn vọng. Câu thơ trên cho
thấy, bóng tối và ánh sáng là hiện thân của Thiện và Ác, Thiên đàng và Địa
ngục. Chúng chuyển động như gió, lỏng như những chất dung dịch, sẵn sàng pha
trộn, nhuộm đen hoặc làm phai màu; tựa mưu mô và giảo hoạt, tinh ranh và tàn
bạo trong cõi con người.
Thơ Víctor Rodríguez Núñez cho thấy, bản thân những hạt
nhân của vạn vật không bị đập vỡ hoặc bóp méo, mà chúng vẫn được giữ nguyên,
sắp đặt theo quy luật của riêng ông, phi lý nhưng đầy bất ngờ. Dưới con mắt của
Núñez, những đường chân trời trở nên khô giòn và nứt vỡ, dòng nước hóa thành
vật liệu cứng bị mài mòn đi:
“Trà Digan đun sôi
Trên đống lửa đôi mắt của chú chim hồng tước
Làm tổ trong chiếc bàn” (Sự trở lại hay
chú nhện cầm giữ một thắc mắc).
Hay, chúng ta hãy lắng nghe một ý thức ám thị của ông
trong bài thơ “Những phút nửa đêm/ Mười
ba”: Chúng ta đều được làm từ duy nhất một ngôi sao!
Nối thông các sự vật, hiện tượng trong thơ Víctor
Rodríguez Núñez là tầng khí quyển khác lạ luôn phủ ngập, xâm chiếm trọn vẹn
không gian. Sự “xâm chiếm” ấy khiến người đọc cảm nhận như có kẻ tàng hình tài
ba đi xuyên qua bề mặt, lớp vỏ các vật thể và phi vật thể trong đời sống này.
Trong bài thơ “Những phút nửa đêm/ Mười
ba”, nhân vật đêm tối đã hóa thân
thành chính nhà thơ, cho ông được gọi đích danh nó, được tự do bóc tách, soi
chiếu nó trước mắt ta:
“Bóng đêm thuận tay trái
Không có giá trị trao đổi”,
hay
“Màn đêm là tế bào tôi, hạt nhân của tôi”.
Trong tập thơ “nghịch
đảo”, tác giả gọi tên bóng tối
nhiều hơn ánh sáng. Phải chăng cũng
là gam màu tối chủ đạo của bức tranh thế giới đương đại. Bóng đêm của Víctor
Rodríguez Núñez không chỉ mang tính tư tưởng, mà còn biểu lộ chính kiến, quan
niệm thẩm mĩ. Ông bày tỏ thẳng thắn và bộc trực bằng những câu thơ mang hàm
nghĩa như: bóng đêm miễn phí, bóng đêm
không biên giới, không rời đi, bóng đêm không ở lại, không bị kiểm duyệt.
“Màn đêm không phải nô lệ
Trượt dài trong những buổi gặp mặt
Màn đêm không giả nhân giả nghĩa” (Những phút
nửa đêm/ Mười ba).
Bóng đêm của ông mang tính dân chủ, được tự do báo chí,
tự do ngôn luận... Bóng đêm không chịu phục tùng, bóng đêm nổi loạn, bóng đêm
bất đồng chính kiến v.v... Và ông khẳng định: Không ai có thể phá vỡ bóng
đêm.
Ông có bốn bài thơ viết về thời khắc đặc biệt của đêm, đó
là “Những phút nửa đêm”, được ghi
theo thứ tự: Một, Bốn, Mười một và Mười ba. Trong bài thơ “Những phút nửa đêm/ Mười một”, ông vận
dụng thủ pháp tượng trưng và siêu thực kết hợp với ngôn ngữ hiện đại để khám
phá tận cùng bản chất sự vật. Vẫn cái nhìn vũ trụ là nhất thể, thiêng liêng,
sâu thẳm và vô tận, nhưng với cách sắp xếp hình ảnh cho thấy, thế giới thơ của
Núñez đã được nhào trộn, hoán chuyển và luôn bình đẳng. Ở đây ta gặp lại con
người “tàng hình”, như đã nói ở trên, giúp ta nhìn thấu suốt vạn vật, tự do trò
chuyện với những linh hồn của sự vật.
“Thứ gì đó vỡ ra thành bài hát
Trong khu vực đánh mất bởi bóng đêm” (Những phút
nửa đêm/ Mười một).
Hoặc
“Tôi là lớp sáng
Của không có gì được cháy”.
Những câu thơ tuyệt đẹp, kỳ lạ cho thấy Víctor Rodríguez
Núñez đã thấu thị cả những cảm giác mơ hồ, hư vô, thậm chí thoảng qua. Trong
những tình huống này, nhà thơ đã xuất hiện tựa một vị chúa tể trong vương quốc
của ông:
“Tôi ở khắp nơi
Cơn lốc của ánh sáng”.
Trong cả bốn bài thơ viết về “Những phút nửa đêm”, Núñez như đã chọn những vị trí khác nhau trong
không gian thơ của để khoan xuống tìm mạch nước ngầm. Trong một thế giới đa
cực, khó phân định, người đọc cảm nhận được nguồn nước mát lành từ lòng đất sâu
phun lên làm ấm mềm mặt đất khô cằn. Dòng nước ấy xóa đi nhiều bất trắc, kết
nối con người với nhau, con người với vạn vật, vũ trụ.
“Màn đêm và bạn không thể tràn ra
được
Bị róc trần trong ánh sáng”
(Những phút nửa đêm/ Bốn);
“Bóng tối đun sôi
Có những vết bùn
Của bạn ở khắp nơi
Màn khói dày này trong
cơn khát
Sự sáng chói ẩm thấp
Ngọn lửa để đến
Hầu hết các mùi hương
này
Của ánh bình minh oi ả.” (Những phút nửa đêm/ Một).
Ngoài
những “mũi khoan” sâu lúc nửa đêm như vừa nói, nhà thơ còn vẽ ra rất nhiều bóng
tối, bóng đen, bóng đêm với muôn hình dạng.
“Ngay
cả bóng tối của một giọt nước mắt” (Người
đội trưởng).
Bóng tối luôn lẩn khuất, xâm lấn mọi ngóc ngách tinh thần
và đời sống con người, hủy diệt nhân cách và nhân tính:
“Sau tất cả tôi là
Một bóng ma trong hiệu cắt tóc
Những tấm gương bị bóng tối ăn mòn" (Khởi nguyên);
“Tại sao bỏ lại đằng sau bóng tối này
Vô số quần chúng vã mồ hôi
Với những giấc mơ bị bủa vây bởi đàn muỗi?” (Bảo
vệ).
Bóng
tối trong thơ Víctor Rodríguez Núñez thường bị nén chặt, dồn tụ, tựa ngọn lửa
thiêu đốt nơi địa ngục. Chúng cũng giống như một cây cung đang kéo căng đợi
thời khắc buông dây cho mũi tên vút đi. Nhà thơ sử dụng ánh sáng như một cứu
cánh, một giải pháp, chìa khóa vạn năng để mở cửa những ngôi nhà kín bưng, là
mục đích đi tới.
“Giờ
xuất hiện đường chân trời
Tôi có thể nghe thấy ánh
sáng của nó” (Thung lũng sông
Ohio);
“Và
bạn sẽ đến được kịp cho một ngày
Trong ánh sáng mờ của thư
viện”;
“Và
ánh sáng chồng chất sự kinh hoàng” (Đôi
mắt bị đánh cắp từ bầu trời).
Có lẽ ở bất kỳ quốc gia nào, hành trình con
người hướng tới tự do, dân chủ và bình đẳng luôn là con đường gian nan, thử
thách khắc nghiệt nhất; và có lẽ, những người tiên phong muốn đạt được mục đích
ấy phải đi qua những chiếc cổng lửa, trả bằng máu và nước mắt. Đó là cái giá mà
những người yêu chuộng hòa bình phải trả để đổi lấy cuộc sống công bằng, hạnh
phúc.
Cuộc sống, tuy vậy, là những điều bình dị như
mái ấm gia đình, một bông hoa chớm nở, một tách trà nóng vừa pha… Tất cả như
đang thắp lên những ngọn lửa ấm áp trong thơ Víctor Rodríguez Núñez. Chúng tỏa
sáng chậm chạp, e dè, nhưng nhiệt lượng và trữ lượng của nó thật lớn lao, mạnh
mẽ:
“Tôi đổ
ra hơi ấm áp vàng rực
Thấy vị
trí của những gì còn ở bên trong
Dưới
ánh trăng êm đềm vắng lặng
Những
bông tu-lip ẩn trong khói mờ
Nở rộ
trong màn tuyết chới với
Sẽ
không hề có quãng nghỉ ngơi
Bình
minh bén rễ
…
Ngọn lửa hướng dương
cam chịu
Từ bùng
cháy của mùa thu
Ngọn
lửa đượm hồng
Trong
ánh bình minh non nớt” (Sự
minh mẫn hay bạn là giông tố trong ấm trà).
Những ngọn lửa mà Víctor Rodríguez Núñez thắp
lên tỏa sáng cho mọi quốc gia, mọi dân tộc, nhưng ngọn lửa chói sáng nhất luôn
hướng về Tổ quốc Cuba thân yêu của ông.
“Tất cả hướng về Cu-Ba khi bóng đêm đổ
xuống” (Những phút nửa đêm/ Mười ba).
Tuy sống ở nước ngoài
phần lớn thời gian, song tâm hồn nhà thơ luôn hướng về quê hương Cuba yêu dấu,
cái nôi nuôi dưỡng tài năng của ông và tạo nên tầm vóc cho thơ của ông trong
nền văn chương Mỹ – Latinh. Trong “nghịch
đảo”, nhà thơ đã nhiều lần gọi tên đất nước Cuba. Những hình ảnh thân
thương, gần gũi thường xuyên xuất hiện trong cảm xúc của ông. Đó là những con
phố, dòng sông, tên một loại nhạc cụ, một thể loại thơ, một loại rượu ngon đặc
trưng quê hương ông. Vang động hơn nữa là những giai điệu, vũ điệu Mỹ Latinh
sôi động với trang phục màu sắc rực rỡ.
Điều đặc biệt làm tôi cảm động là Núñez đã
dành những bài thơ chứa chan cảm xúc viết về mẹ hiền, người chịu khổ đau gánh
vác trên vai sức nặng và lỗi lầm của lịch sử. Mẹ trong thơ ông là hình tượng
chở che, bao dung và độ lượng, là hình tượng của đức hy sinh, cam chịu, giản dị
mà vĩ đại. Hình ảnh mẹ là biểu tượng thiêng liêng, làm nảy sinh tình yêu lớn
trong đời sống này, như tình yêu quê hương, xứ sở, tình yêu con người, đồng
bào, Tổ quốc v.v...
“Thấy
mẹ nhìn chăm chú qua cánh cửa chớp
Không
bị xối mòn bởi cơn mưa
Mà bởi
tiếng ho của mẹ
Và
những giọt nước mắt xa xăm” (Một
lần và một lần nữa);
“Tối nay mẹ tôi
Bật khóc trên giường
Tiếng khóc của mẹ biến giấc mơ tôi thành than đá
Giấc mơ
thật thà” (Khu phức hợp của
tội lỗi).
Cũng trong bài thơ “Khu phức hợp của tội lỗi”, Víctor
Rodríguez Núñez đã tra vấn những kẻ đã mang lại khổ đau cho người
mẹ, cho quê hương ông
“Ai trong thế giới này ra lệnh
Mẹ tôi khóc?”.
“Kể cả
khi chú chim kia quay lại
Tái
sinh từ khói và bụi tro
Để chết
thêm lần nữa
Như một cái tổ
Trên
cành cây buổi tối cô đơn” (Câu
chuyện ngụ ngôn).
Ở Núñez có nguồn năng lượng sáng tạo mạnh mẽ với trữ
lượng khổng lồ, nhưng người đọc cảm nhận ông luôn đi những bước khoan thai,
trầm tĩnh. Trong bài thơ “Những bức chân
dung tự họa” ông đã bày tỏ quan niệm sáng tạo của mình:
“Mọi thứ thanh bình ngăn nắp theo thứ tự
Tại
điểm nổ tung”.
Dù đời sống này, thế giới này còn đầy ắp bóng
tối, nhưng thơ của Víctor Rodríguez Núñez cho chúng ta hy vọng về một tương lai
tốt đẹp hơn. Mỗi bài thơ trong “nghịch
đảo” mở ra trước mắt bạn đọc tựa bàn tay ấm áp, ân cần. Bàn tay ấy như ngọn
lửa, hạt giống, như mầm cây tái tạo thế giới hỗn mang, đổ vỡ. Tôi mượn câu thơ
trong bài “Tan” của ông để thay lời
kết bài viết nhỏ này:
“Nhưng vẻ đẹp tái tạo toàn thể
Đang
dần hiện ra”.
28/2/2020
"THE GLARE OF SO MUCH DARKNESS"
(An introduction to "inverse," a book of poetry by Víctor Rodríguez Núñez, translated into Vietnamese by Vũ Việt Hùng, Publishing House of The Vietnam Writer’s Association, 2020)
Mai Văn Phấn
Translated from Vietnamese by Nguyễn Thị Diệu Thúy
Edited by Katherine M. Hedeen
"Boats rising
from the ocean floor
Boats docking
at the ports of heaven”
V.R. NÚÑEZ
Despite being warned by a strange and provocative title, “inverse,” I still couldn’t help my surprise and confusion when I read this poetry collection by Cuban poet Víctor Rodríguez Núñez. His poems presented a world full of chaos, disruption, and topsy-turvy right in front of me. And from those darkened ashes, I saw the light, or rather, the reflection of contrasts: suffering and hope, integration and death, smiles and tears, homeland and exile condition, violence and humanity, etc.
“And there’s no light to shadow
the glare of so much darkness”
This verse from “Midnight Minutes / Eleven” expresses the entire essence and spirit of Víctor Rodríguez Núñez’s poetry. The darkness and the light seem to have no borders, both invisible and tangible, they tumble, collide and invade one other. It is an overall picture of contemporary life, of a war, all the past has just closed off; no, rather, it is a hopeful future for the world. The above verse shows that darkness and light embody the Good and the Bad, Heaven and Hell. The author’s distinctive description makes us see they are not solid objects, but diluted like the air, or moving like the wind or liquid like solutions, ready to blend, dye or make things fade. It’s like conspiracy and subtlety, mischievousness and brutality in the human realms of this world.
Víctor Rodríguez Núñez’s poems show that the images and the center of all things are not broken or distorted, but keep their shape and are arranged according to the poet’s own rules, it’s absurd but full of surprise. In Víctor’s eyes, the horizons become brittle and cracked, the water turns into a hard abrasive material, “The gypsy tea boils / on the fire missing the eyes of a cardinal / that made its nest on the table” ([returns or that spider trapping a question]). Here, an example of an implicit sense of his autosuggestion in the poem “Midnight Minutes / Thirteen”: “We’re all made of just one star”!
Connecting things is a phenomenon in Víctor Rodríguez Núñez’s poems. It is a different level of climate, which always covers, floods and invades the whole space. This “invasion” allows readers to feel a talented invisible hand passing along the surface, the crust of objects and the intangible objects in this life. In “Midnight Minutes / Thirteen,” the “dark night” transforms into the poet’s entity, allowing him to call it by name, to freely analyze and shine through it onto readers: “Shadow is southpaw / has no exchange value” or “Night is my cell, my nucleus”.
In “inverse,” Rodríguez Núñez names “darkness” more than he names “light.” Perhaps it is also the main color in the image of our contemporary world. In the Vietnamese language version of the book, the poet mentions darkness 128 times; in the English language version, there are 169 words that reference “night”, “darkness”, or the meaning of darkness. This sum is of course relative, since the poetry collection was translated by the talented translator Katherine M. Hedeen from Spanish into English.
Víctor Rodríguez Núñez’s night is not only ideological, but also expresses political opinions and aesthetic ideas. He is frank and blunt in such meaningful verses like: night is free, night has no borders, night does not leave, night does not stay and it is uncensored. “Night isn’t servile / slips up at all the meetings / Night isn’t hypocritical” (Midnight Minutes / Thirteen). His night is democratic, and includes freedom of the press and freedom of speech ... The night of insubordination, the night of rebellion, the night of dissent, etc. And he asserts “Nobody’s been able to break shadow.”
“Midnight Minutes” are four poems written about the special moment of the night recorded in numbers: One, Four, Eleven and Thirteen. In the poem “Midnight Minutes / Eleven”, he uses symbolic and surreal tactics combined with modern language to explore the deepest nature of things. Still with the view that the universe is unity, sacred, deep, and infinite, but with the arrangement of images, the poem demonstrates that Víctor's world of poetry has been mixed, transformed, and always equal. In this place we meet the “invisible” hand as mentioned above, helping readers to see through everything, free to talk to the souls of things. “Something breaks into song / in the area lost to shadow” (Midnight Minutes / Eleven). Or “I’m a glow/ of burning nothingness.” These beautiful and strange verses show that Víctor Rodríguez Núñez has perceived both vague, nihilistic, and even fleeting feelings. In these situations, the poet appears like a lord in his kingdom: “I’m everywhere / light’s vortex”.
In these four poems, Víctor seems to have chosen different locations in his poetic space to drill down to find the groundwater. In a multi-polar and indistinguishable world, readers can feel the cool water stream spraying up from the depths of the earth to soften the arid and dried earth. The stream of water erases many uncertainties, connecting people with each other, connecting people with everything and the universe. “Night and you can’t manage to overflow / bareboned in light” (Midnight Minutes / Four).
“The shadow boils
There are splashes
of you everywhere
This thick steam in thirst
Damp irradiation
fire to come
Most of all this scent
of sweltered dawn”
(Midnight Minutes / One)
Apart from the deep “drills” into the middle of the night as mentioned, the poet also draws many shadows (darkness, night) with all shapes. “Even the shadow of a tear” (The Captain). Darkness is always hidden, invades every corner of human spirit and life, destroying personality and humanity:
“After all I’m
a phantom in this barbershop
mirrors eaten away by shadow”
([origins])
“Why leave behind this dark
sweaty multitude
with dreams besieged by mosquitoes?”
([protections])
The darkness in Víctor Rodríguez Núñez’s poems is often compressed and gathered, like a scorching fire in Hell. They are like a bow stretched, waiting for the moment when the bowstring is released to let the arrow go. The poet uses light as a savior, a solution, a universal key to open the doors of closed houses, which gives meaning to movement. “Now comes the horizon / I can hear its light” ([Ohio River Valley]). “And you’ll make it on time for the date / in the library’s half-light”; “And light piled up frightened” ([a pair of eyes that got stolen from the sky]).
In any country, every human journey towards freedom, democracy and equality is always the most arduous and challenging one; and maybe the pioneers who want to achieve that goal must go through fire gates, which they have to pay for with their own blood and tears. That is the price that peace-lovers have to pay for a fair and happy life.
Life is such a simple thing as a family, a budding flower, a cup of hot tea... Everything is like lighting the warm flames in Víctor Rodríguez Núñez’s poems. They shine slowly and shyly, but their heat and reserves are great and powerful:
“A golden warmth I pour
while my insides find their place
beneath the absent moon
smoky times when the tulips
bloom in the lingering snow
there’ll be no letup
the dawn taking root”
([sanities or you’re a tempest in a teapot])
“Sunflower fire suffering
from autumn’s burns
tomato fire
in a dawn still unripe”
([sanities or you’re a tempest in a teapot])
The flames Víctor Rodríguez Núñez lights up shine for all of us, but the brightest always turns to his beloved homeland, Cuba. “When shadow falls everything turns to Cuba” (Midnight Minutes / Thirteen). In “inverse”, the poet repeatedly mentions the island. Intimate images often appear in his emotions. Streets, rivers, the name of an instrument, a genre of poetry or a typical delicious drink from his homeland. More echoing are the vibrant traditional tunes and dances with vivid, colorful costumes…
Something particular that touches me is when Víctor writes emotional poems about his gentle mother, who suffered the burdens and mistakes of history. The mother in his poems is the image of protection, tolerance and generosity, the figuration of sacrifice, endurance, the image of simplicity and greatness. The mother’s figuration is a sacred symbol, giving rise to great love in this life, like the love for homeland, country, the love for people, compatriots, etc.
“Look how she peers through the shutters
not rotted by rain
but by her cough
and distant tears”
(Once and Again)
“Tonight my mother
has gone to bed crying
Her sobs turn my dream to coal
a real dream”
(Guilt Complex)
In “Guilt Complex”, Víctor Rodríguez Núñez interrogates those who have made his mother and his homeland suffer, “Who in the world orders/ my mother’s cry?”.
“Even if that same bird returns
reborn from smoke and ashes
to perch once more
like a nest
on evening’s lone branch”
(Fable)
The beloved homeland, Cuba, is always the breath, the hot blood flowing in the poet’s veins. It nourished each of his cells, lifting him, making him taller and more stable. Víctor has a strong creative energy source with huge reserves, but readers know that he always takes quiet, calm steps. In the poem “Self-Portraits”, he declares his creative conception as: “Everything serene tidy in order / at the point of bursting”.
Although this life, this world, is still full of darkness, Víctor Rodríguez Núñez’s poems give us hope for a better future. Each poem in “inverse” is opened to readers like a warm and caring hand. That hand is like a flame, a seed, or a sprout that recreates a chaotic and broken world. I would like to borrow a verse from “thaw” to replace the end of this brief essay: “yet beauty restores wholeness / trickles clarity”.
I am very pleased to introduce Vietnamese readers to “inverse”, a book of poetry by the great Cuban poet Víctor Rodríguez Núñez through the excellent translation of Vũ Việt Hùng!
Hải Phòng - Vietnam, February 2020
M.V.P
Thiết kế bìa sách: HS. Lê Đức Lợi