Hành trình cỏ cây xuyên tâm l[iên/inh] (phê bình) - Đặng Thân

12/10/2013

Hành trình cỏ cây xuyên tâm l[iên/inh]

Nhà văn Đặng Thân và MVP

Đặng Thân

Trước hết xin được nói về cỏ!

Nếu ai bị bệnh “nhớ cỏ”, đã từng chẳng thể quên “Cỏ non xanh tận chân trời”^[1], thậm chí hoài cổ đến tận “Độ đầu xuân thảo lục như yên” (Cỏ xanh như khói bến xuân tươi)^[2], thì Mai Văn Phấn đã có đây “Tản mạn về cỏ”. Thế nhưng, cỏ từ Nguyễn Du đến Mai Văn Phấn đã rối bời suốt hai trăm năm (tính từ Nguyễn Trãi là sáu trăm năm) nên nó đâu còn như xưa:

Thôi đừng dỗ cỏ lên trời

Khi tan mộng mị biết ngồi với ai

Câu thơ (lục bát “cũ rích”) mở đầu cho tuyển tập Thơ tuyển Mai Văn Phấn dài cỡ 470 trang giấy đẹp đã anh ánh lên tinh thần mới, tinh thần phản kháng, tinh thần cảnh tỉnh… Không, chỉ một từ thôi, đó là “thôi”, đã là cả một tuyên ngôn.

Tuyên ngôn gì?

Tuyên ngôn: “THÔI!”

Giữa “cỏ Nguyễn Trãi” thế kỷ XV rồi “cỏ Nguyễn Du” của thế kỷ XVIII-XIX và “cỏ Mai Văn Phấn” là cả một trảng cỏ vĩ đại của một cuộc đại cách mạng trong thơ ca của thế giới đớn đau tù đọng này, đó là “cỏ Walt Whitman”. “Cỏ Walt Whitman” không phải là thứ cỏ đầy dục vọng “thăng” như “cỏ Nguyễn Trãi” và “cỏ Nguyễn Du” nữa (cứ thăng thăng mãi là đường đi của kẻ tự sát!), nó “giáng”:

Tôi, kẻ vô công rồi nghề, cúi nhìn hoa cỏ mùa hè^[3]

để hy vọng:

Những giáo điều và những trường học sẽ trống không^[4]

vì nó muốn:

tiếp nhận Tự nhiên như vốn có, thừa nhận mọi nơi, mọi lúc^[5]

Nó “giáng”, để đưa Đạo về với Đời:

Đấy là cỏ, cỏ mọc khắp nơi, ở nơi nào có đất và nước^[6]

“Cỏ Mai Văn Phấn” dường như nép bóng “cỏ Walt Whitman” của thế kỷ XIX mà đến với thế kỷ XX đầy tao loạn:

Ta về đổ bóng xuống vườn
Cho xanh tươi lại từng cơn úa vàng

Nhưng mà, nó đã mang một sứ mệnh mới: HEALING (Phải chăng là dấu vết của “hiện thực XHCN”? Hay là của tôn giáo và Kinh Thánh? Câu trả lời là ở quý vị). Cái khả năng “cứu chữa” này đích thị là cái mới, cái tân, để rồi, dấn bước, đột phá… đến “cách tân”:

Ghé môi vào miệng thời gian
Cho hơi thở mọc vô vàn cỏ non

Đây chính là hơi thở mới, chưa từng có trước đây trên thi đàn Việt Nam, của “cỏ Mai Văn Phấn”.

Chỉ mới xuất chiêu một bài thơ nhỏ anh đã cho ta nhiều liệu pháp để chữa đa-liên-bệnh: bệnh “hoài cổ”, bệnh “kinh điển”, bệnh “bán cổ điển”, bệnh “thèm của lạ”, bệnh “cách mạng không ngừng”, bệnh “người lính đi đầu”…

Từ đây, “cỏ Mai Văn Phấn” khai triển, mọc tùm lum trong ráng ngày, cùng với những những kỳ hoa dị thảo.

Bài “Bên hoa” đặc sắc vì nó như thể nói về loài hoa biết nói:

Anh van xin đấy nõn nà

Gót hương nhẹ lắm lướt qua mặt người

đủ để chữa mọi con bệnh yêu cổ điển. Nhưng mà, “Mai Văn Phấn mới” cũng đã xuất lộ ở câu kết (dễ gây dị ứng cho loại con bệnh kinh niên ấy, nhưng lại là thuốc kích thích cho những con bệnh “thèm mới”):

Sương giăng réo gọi bốn bề

Xa em sợ lắm… bã chè… chân đêm…

Rồi đến “Hoa ngọc trâm”. Những bông hoa hàm tiếu “thâm niên” đủ để say cả một mùa cổ điển:

Thấy mình là gió thoảng thôi

Còn trăm năm giấu nụ cười trong hoa

Rồi là lá, với “Chiếc lá”. Chiếc lá ở trang 35 này có gì đặc biệt? Nó là tiếng thơ đầu tiên tách khỏi dòng “lục bát” suốt từ trang đầu, chuyển sang giọng “thất ngôn tứ tuyệt”. Dẫu chưa phải mới về thể loại nhưng là một dấu vết chuyển mình, nhất là ở câu đầu:

Tán lá là ngôi nhà bình yên

Phía sau lật úp một con thuyền

Lá rụng khi dòng xanh tưởng cạn

Con thuyền phía ấy lật mình lên.

Lá đã rụng, thuyền đã lật. Có cơn động đậy nào trong cõi sâu tâm linh?

Vẫn tiếp tục với “7 chữ” (nhưng chưa tới “8 nghề” như sau này), cỏ cây đã ra trái với bài “Quả thu”:

Anh là vỏ chát, em là nhân

Quấn quýt heo may chuyển ngọt dần

Hôn nhau thành quả rơi trên cỏ

Xanh ủ trên đầu chín xuống chân.

Cõi thơ Mai Văn Phấn đã nặng hình hài, như đang kìm nén sức căng trong cái vỏ áo cũ sờn chực rách bất cứ giây phút nào. Từ quả tiếp sang cây, “Cây trên đảo”:

Tôi chợt ngỡ ngàng cây phá thế

Nhựa tràn qua những thớ vân vi.

Cõi tâm linh mách: dục vọng “cách tân” như hẹn từ kiếp trước, giờ đây năng lượng đã dâng trào. Cách tân hay là chết!

Mà cỏ, hoa, cây, lá, quả đã hiện hình cả rồi; lấy gì làm “dược liệu” cho những “liệu pháp thơ” mới mẻ đang thai nghén chờ khoảnh khắc khai sáng của “lâm bồn” nữa đây?

Nhưng coi chừng. Với bậc nghệ nhân thượng hạng thì cái gì rơi vào tay cũng thành nguyên vật liệu cho những tạo tác bất tuyệt.

Và còn có đây, “Gai”:

Sớm

Hái bông hoa hồng

Chiều

Gai cào mộng mị.

Sẹo

Lên xanh biếc thế

Gai

Trong hồn đơm hoa.

Cuộc cách tân cả về hình thức (xa rồi nhé những con số 6, 7, 8 lầm lũi ngàn năm để nhịp phách mới 1-4 đột khởi) và nội dung, với cái “gai” này, đã thổi hồn tâm linh vào suy tưởng để bật ra triết học. Cặp cặp phạm trù bắt mắt cứ dăng dăng:

“hoa hồng” >< “gai”

“sớm” >< “chiều”

“hái” >< “cào”

[“thực”] >< “mộng”

“ngoại” (“sẹo”) >< “nội” (“hồn”)

“lá” (“xanh biếc”) >< “hoa”

Cái gai này phải chăng là sứ giả của Thượng Đế gửi vào hồn thơ Mai Văn Phấn? Nó mang trong mình đủ mọi biểu tượng của thi ca và tư tưởng. Nó không bao giờ thôi làm cho cõi tâm khảm của tâm linh thi sỹ hết nhói đau, hết chẩy máu, từng giọt từng giọt đỏ, rồi để lại những “sẹo lên xanh biếc”, và… những giọt máu, giọt sẹo ấy lại sinh sinh hóa hóa mà “đơm hoa”.

Và khi hồn đã đơm hoa thì hoa gì ắt cũng là hoa, cũng đáng để hàm ơn Tạo Hóa, vì thế mà có “Tạ ơn bông lau”:

Những bông lau

Phơ phất

Từ không định

Bay vào hư vô...

Nghe vang vọng bất ngờ

Từ trong lòng vũ trụ

Có mắt ai thôi miên trong lá

Tả tơi rơi sợi nắng bạc vàng

Cơn gió hay tửu đồ lang thang

Hát đến hao gày từng giọt đêm nặng trĩu...

Thiên nhiên bao la

Thiên nhiên hiện hữu

Những bông lau - sinh tử - vui buồn.

Cây từ miền hoang dại không tên

Những bông lau phất lên ngọn lửa

Rồi luyện lại từ Kim-Mộc-Thủy-Hỏa-Thổ

Để ra đời những thế hệ mai sau.

Nếu chiếc gai là sứ giả thì bông lau này là “đóa hoa vô thường” đầu tiên mà Thượng Đế đã mượn hồn thơ Mai Văn Phấn để ban tặng cho nhân sinh. Tính triết, tính Phật, tính Đạo… của “bông lau” này đủ để người ta viết ra cả quyển triết luận. Nhưng, cái mà tôi muốn nói nhất ở đây đó là Mai Văn Phấn đã hầu như hoàn thành sứ mạng về thể loại một cách triệt để trong cái định mệnh “phải làm thơ cách tân” mà Tạo Hóa giao phó. Những con chữ như những nốt nhạc ở bài này đã được mặc sức buông bắt thả mình trong không gian tự do. Ví như, nghe thơ “6-8” hay “7-7” có thể ta sẽ có cái cảm xúc như nghe chèo, tuồng, cải lương, vọng cổ, quan họ, ví dặm… thì đến với bài thơ này ta có cảm giác như thể đang nghe nhạc giao hưởng đỉnh cao.

Cuộc chơi cách tân của các loại cỏ-cây lại tiếp tục với “Bức ảnh, trái cây và giấc mơ”:

Những bức ảnh thiếu sáng, những trái cây chín ép và giấc mơ rụng cánh trước cơn mưa, chầm chậm trôi ngược dòng ký ức.

Theo ngọn gió mở cánh đồng buổi sớm, ùa vào những căn phòng lẫn bụi và ánh sáng, lau mồ hôi vừa tắm gội giấc mơ.

Và như thế, cội nguồn trong gang tấc, lúc quay về là đi hết đời mình, hay chờ luân hồi trở lại kiếp sau.

Những linh hồn kia chưa kịp đầu thai, đang ngưng lại nơi không gian thờ phụng, bay lửng lơ rồi nấp vào bái vật giáo bất động.

Có ai chạy từ giấc mơ, trái cây đến bức ảnh, để nhặt được những gì mình đánh mất, nghe tù đọng từng giọt nước mắt và nhận ra sự chai lì của mỗi bóng râm.

Nơi đầu nguồn đã thay một không gian và thế hệ cỏ non đang ran ran trên đất.

Những linh hồn đứng vào góc mở ánh sáng khác, trong tiếng rên của giọt sương mới, dè dặt vụng về gõ cửa từng nguyên âm.

Nhưng khắp nơi đang bắt đầu những dòng đổ vào ký ức, cả từ bức ảnh, trái cây, giấc mơ thành giọng nói đêm qua.

Người “cựu” có thể thấy cái giọng như đọc “kệ” ở bài này, nhưng mà người “tân” thì lại cảm thấy cái chất “rap”. Phải chăng hai dòng này có chung một cội, mong các nhà nghiên cứu âm nhạc minh định lại. Cái “giọng nhạc” mới mẻ này của cỏ-hoa còn vang tiếp tới các bài “Chuyện hoa cúc” (mà kỳ thật còn nghe có giọng “đồng dao”):

Trốn khỏi khung tranh, nhịp điệu

Chạy về cao rộng mùa thu

Heo may réo tìm khản giọng

Còn nghe văng vẳng tung hô.

Ai ngờ hoa cúc nổi loạn

Trong bao mơ mộng vững bền

Ngọt ngào khôn ngoan giăng lưới

Bóng cây mặt nước im lìm.

……

hay “Hoa bằng lăng” (ắng ỏi giọng “tuổi xanh”):

Ban chiều. Trên đỉnh bóng cây đang tối dần thành miệng vực, những bông hoa bằng lăng rực rỡ đăng quang. Muôn ngàn môi hoa, cánh tay hoa đung đưa trong nghi lễ xông hương của mặt đất tạ ơn vòm trời. Hơi nóng vẫn đổ về bốc hơi mặt ao đầm, muốn khẳng định ngự trị liên tục của mùa hè. Cả ngôi nhà quay mặt về hướng tây cũng ngộ nhận về mặt trời, dù nắng xế đã chiếm gần hết phòng khách.

Tôi ngước lên dòng thác màu tím nhạt từ bông hoa đang dội xuống ngực mình. Không phải ai đi qua mùa hè cũng được vô tình tắm gội.

……

Rồi “Bông hoa”, rồi “Sen”. Đến “Sen” ta vẫn thấy có “bùn”, có “hồ”, có “đài”, có “ngó”, có “cỏ hoang”, nhưng đã bật phát dường như lần đầu cái “ma mị Mai Văn Phấn”:

Chưa khiếp sợ bằng ngón tay tỉa sen

đang teo lại trong áo khăn trong suốt.

Sen thường đi với Phật, mà đâu có Phật ở đó có Ma. Cái “ma mị” trong thơ anh như mang những thông điệp huyền bí sẽ xuất hiện ngày càng dầy đặc.

Đó là “cỏ Mai Văn Phấn” thế kỷ XX.

Sang thế kỷ XXI, “cỏ Mai Văn Phấn” đã hoàn thiện về mọi mặt, bừng nở bản trường ca tâm linh huyền bí, nghe vút dài như rơi vào cõi vô tận.

Trước hết, xin hãy cùng anh “Khai bút cùng cỏ” cho một thời đại mới của thơ cách tân:

Cỏ xanh lan vào chân sóng

Nước rút xa dần

Lại lên tiếng nói

Non tơ...

Bàn chân em đặt lên

Cho phân minh lời cỏ

Anh lặng yên nghe ngực mình

Rộng mở...

Thành quả chuông run lên trong mưa

Gặp đèn trời, khói bay, gió lạnh

Hay vô ý chạm vào một lá cỏ

Bất kỳ...

Quý vị có nghe như tiếng “jazz”? Hồi đầu thế kỷ, Mai Văn Phấn từng tuyên bố: “Tôi thực sự thấy tự do tuyệt đối, được làm vua những con chữ của mình.”^[7]

Làm thơ đến mức giản dị nhẹ nhàng như không làm thế này là đã đứng vào hàng tuyệt bút, xứng đáng “làm vua” (mà đỉnh cao quyền lực nào chẳng cô đơn khủng khiếp). Cuộc chơi của chữ trong thế kỷ mới thế là đã thoát ly khỏi cái bóng ngàn năm của những “lời lời châu ngọc hàng hàng gấm thêu”^[8]. Nếu bạn bắt gặp một bài thơ “cỏ” như thế này mà không thấy hay? Thì, gần bạn hãy trách mình, xa bạn cứ việc trách Vua Hùng. Tôi xin nói thẳng: thế kỷ XXI đã đi qua cả thập kỷ rồi mà hành trang văn học của người Việt vẫn như là “con số không” (nếu không muốn nói là “âm”: toàn những cảm thức từ thời của những rổ rá nong nia dần sàng…); công chúng thơ ở đây hầu như vẫn chỉ có thể cảm nhận được cái đẹp của những “nhà ngói cây mít” mà chưa rung cảm nổi trước những siêu cao ốc chọc trời hay càng là những lều cỏ hoang sơ.

“Lều cỏ hoang sơ” dường như chính là cái vẻ đẹp chủ đạo trong thơ Mai Văn Phấn. Để rồi anh đã kết tinh cái vẻ đẹp ấy trong một trường ca rất là “sắc sắc không không”: “Hình đám cỏ”.

Bản trường ca 9 “nhịp”, nhưng cái tôi muốn gom vào đây nhất là những chất “ma mị” huyền bí trong “cỏ Mai Văn Phấn”. Bắt đầu từ “Nhịp I” là hai câu:

Bước sơn dương gõ lên mặt đất

Thế giới từ nay không thể ngủ

Cái gì đây? Tại sao đã nhiều nhà thơ thốt lên cái sự “không ngủ”? Tại “đêm nay bác không ngủ” hay tại tâm linh họ luôn thức? Mà tại sao lại là “sơn dương”? Phải chăng những con dê núi nơi cố hương Ninh Bình đã luôn luôn gõ nhịp trong tâm khảm anh từ khi ra đời, vào một năm con dê. Cả một bầy dê đã luôn làm anh mất ngủ. Cũng như những bầy dê có mặt bên Chúa Hài Đồng đã như những thiên sứ thúc giục Ngài luôn phải đắm chìm trong những tâm tư: làm sao để cứu rỗi con người. Dê là tượng của khí “nguyên dương”: thuần khiết, trong trẻo, hướng thượng, vận động không ngừng nghỉ. Đó là tượng của “Trời”, là lý tưởng, là đỉnh cao chói lọi trong tâm linh và tư tưởng con người. Dê là gốc, là đầu mối đầu tiên và tựu thành của sự sống. Mà cuộc sống thì không ngủ bao giờ. Cuộc sống trong “cõi tưởng” của Mai Văn Phấn thật rực rỡ:

Động rộn sương đêm

Cỏ cây, nắng mới

Núi cao

Chim chóc bay qua tảng đá xù xì

Sông cuộn xiết con cá động dục loé sáng mặt nước

Mặt trời bên kia bức tường

Vòm cây, tổ chim hơi thở ban mai

Những người có “cõi tưởng” rực rỡ thường ngoài đời thực lại dễ có sắc mặt đìu hiu. Dù tôi chưa hề gặp mặt Mai Văn Phấn nhưng tôi đoan chắc anh có cái thần thái âu muộn. Tại sao thế thì ai có suy nghĩ đều biết.

Các “nhịp” trong “Hình đám cỏ” vang lên vô vàn những cỏ-hoa-cây-lá và những tiếng chim. Với

Hàng lan can bên kia bông hoa

Những cánh mịn đỏ thẫm

Gốc cổ thụ cũng trong suốt

Giờ ban Lễ-Thánh-Thể rung chuông

Sớm mai thay áo mới

Ánh hồng nhung hắt lên khuôn mặt em

Thôi miên làn gió chợt qua

trong “Nhịp I” thì chỉ có thể là cảnh ở Thiên Đường. Lung linh, hư ảo, lời khó nên. “Cõi tưởng” dường đã đưa anh theo bóng Phật tới Niết Bàn:

Tiếng chim qua đỉnh đầu

Vào cơ thể anh lúc đang tịnh độ

Xua đi cho lòng yên lặng

Sao về được tâm không

Tiếng chim âm u

Lập loè sáng từng phần cơ thể

Ngỡ bay cùng đàn chim

Ngực căng tức tiếng hót

Nhưng mà, đâu dễ dứt được duyên đời:

Em ở đâu

Trần thế chưa khi nào hết níu kéo. Nhưng “cõi tưởng” luôn dộng vào lòng những nuối tiếc như thể những con cá tuyệt mỹ cứ bơi vuột qua tay:

Boong...

Giữa trời một bông hoa cúc

(Hình tượng hoa cúc cho ta thấy một cõi tâm linh thanh sạch, một lòng thành kính xa xăm không khi nào dứt trong con người tác giả)

Nên đời mới từng ấy những thở than không thốt ra được:

Nán lại bên khe cửa hẹp

Nhìn gợn sóng lấp lánh trên dòng sông chảy xiết.

Trong “Nhịp II”, hình như tác giả đã có cái ý muốn “giơ tay che mặt trời”:

Lặng lẽ một mình đan ngón tay

Không cho ánh sáng đi qua

Không cho gió đi qua

Ở đây không nắng và gió

Càng khủng khiếp nép vào tĩnh lặng

Nhưng rồi càng nghĩ về Trời mới thấy con người thật là bất lực:

Anh thành hạt đậu, mũi kim

Chiếc đũa lẻ loi

Trên kia có thể trời vẫn cao

Mây trôi nhanh và nắng

Và cõi về, lại:

Gọi tên em, anh khẽ gọi

Cõi đời thật ra cũng chỉ là một “cõi tưởng”, vì thế mới có “dòng ý thức” lên đến đỉnh với James Joyce của Ulysses. Và đây là “dòng ý thức Mai Văn Phấn” được biến thành hành động:

Chiếc bút trên bàn. Khi dọn dẹp vẫn muốn để lại. Cầm bút thư giãn, vừa lạ vừa quen. Quản bút nhẵn ngón tay cầm. Đôi khi tháo ruột bút xem (phải tháo trộm vì hành vi quái đản). Mở nắp bút như bật cánh cửa, cậy nắp hầm tối... Cảm giác chợt thức, chợt mở mắt. Muốn tháo nắp bút một nơi. Nắp bút để trên, thân bút bên phải hay ở dưới. Cả ngược lại.

Mở…

Lắp...

Lắp... mở...

Lắp lại…

Cây bút ngay ngắn bình yên

Ta có thể thấy cái tâm bất an, của chung kiếp người chứ chẳng riêng gì ai.

Và, vẫn có đám cỏ kia, không phải như Trời, mà như Đất, như Mẹ:

Muốn dừng lại bên đường

Nằm lên cỏ

Đến “Nhịp III”, ta gặp lại “sơn dương”:

Ngực sơn dương mở lớn

Sau lưng hừng đông

Vị sứ giả của Trời nhắc ta về với mặt đất, nơi có công việc thường ngày nhàm chán, đầu óc đâu đâu, các khớp xương rã rời… Cuộc sống thật ra là một cuộc chết. May mà:

Mới nghe nửa câu điện thoại

Đã biết anh lạc đâu đâu

Tiếng nước từ đỉnh thác êm

Em đang nối hai đầu thế giới

Nhờ có vị sỹ quan liên lạc “Em” ấy mà “cõi tưởng” mới sống nổi trong “cõi thực” thô lậu. Để được nhớ về

Tấm ảnh chụp bìa rừng

Trên thảm cỏ

và để

Con chào mào em

Khoét rỗng môi anh

Và vỗ cánh

Ngậm anh đi gieo hạt

trong khi “cõi thực” vẫn trôi lềnh phềnh:

Cặp sách, tờ báo, chùm chìa khóa, điện thoại di động...

Nối vào nhau những toa tàu

Chạy đều

Phanh gấp.

Sang “Nhịp IV”, các cõi vẫn cứ hồn nhiên tương hành:

Mọi vật trôi như nó vẫn trôi.

Chỉ khi có tiếng em, hồi còi kia lại tiếp tục trôi nhanh, dù con tàu đã rất xa.

Tại đây, có câu thơ mà Mai Văn Phấn đã lấy làm đề từ cho cả trường ca này:

Bên nhau lặng im nghe bông sen trắng

đang nhói sáng

vươn trong huệ tưởng.

Một cõi “thiền”: có im lặng của tịnh độ, có ánh sen của Phật tuệ tỏa sáng, có ân sủng của các đấng bề trên, có sự sống vô thường, có cái “tôi” đang tịnh tiến giữa trùng trùng cảnh giới…

Đến “Nhịp V”, “cõi tưởng” lại mơ những giấc mơ trên cỏ. Nào là mơ huyễn:

Mơ giăng cỏ muợt

Vồng ngực săn chắc

Hơi thở nồng nã đất đai

Chạm nhau nghe đất đi xa

Con đường ngủ yên cây lá

Đang thức giấc che chở

Ghì níu gót chân

Cho tới mơ hoang:

Môi sương ngậm vạt cỏ đầm

Vụt bay theo vách cao dựng đứng

Bẻ gãy, bện em thành dây chão

Nuốt sâu chiếc lưỡi xuống ngực

Tới sống lưng

Chạm gót chân anh

Người mà có “cõi mơ” đến cỡ ấy thì ắt thấy “cõi thực” chẳng còn chút ý nghĩa, ắt có lúc muốn bỏ quách cả hình hài.

Tới “Nhịp VI”, những cơn mơ hoang như có sinh thực khí, nên đã kết tinh những sinh linh, trên cỏ:

Giữa em là anh

một con hoẵng vừa sinh trên cỏ ướt

một bát nước ngùn ngụt bốc hơi

một thế giới đang vội vàng hoàn hảo

Còn cỏ, còn những sinh linh, tác giả còn còn cảm thấy sự sống:

phủ che lá cỏ

gió biển ngái mùi lòng mẹ

cuống nhau mút từng cọng ngọt

ngạt thở chìm sâu

bến bờ vội níu chân em

anh ngây ngô biết mình đã sống

Vào “Nhịp VII”, cùng với câu mật chú “Ngày đến rồi”, đây có thể là nơi trình diễn những cách tân về hình thức đến cực đỉnh:

Phân thân màn múa

Anh Anh và Anh...

Nhìn Em ném xuống chiếc mũ

... cỏ độc ngoi miền thánh thiện

... miệt thị chốn sinh thành

... nhiễu sóng dự cảm thấu thị

Anh Anh và Anh...

Em im lặng hồn nhiên phán xét

... len tua tủa mũi dao sắc nhọn

... trì nặng bay về chậm chạp

... biết sẽ tới em

Còn nữa...

... đừng rọi thêm ánh sáng

(có ai từ cánh gà đi nhặt chiếc mũ)

Đây là một màn trình diễn ấn tượng. Còn sau đây là một màn trình diễn khác:

- Hãy nhìn xuyên đêm!

- ............

- Thấy gì không?

- ............

- Chiếc váy cuối hạ

- ............

- Lay động thân cành

- ............

- Cánh tay em cân đối cảnh vật

- ............

- Mở rào gai góc

- ............

- Không thấy ngôi sao

- ............

- Run mơ hồ

- ............

- Ủ nắm cát trên ngực!

- ............

- Pha lê ánh sáng

- ............

- Bóng đen lò luyện khổng lồ

- Thi nhau vốc cát ném vào đêm tối

“Con ma tâm linh” trong Mai Văn Phấn hơi bị tinh nghịch, tuy kiệm lời nhưng trong suốt tuyển tập thơ này nó rất hay chơi trò ném cát. Xét về việc mà dân gian hay gọi là “vong ám” thì có thể suy rằng thi sỹ đã bị một con ma trẻ con nghịch ngợm quái quỷ ám từ rất lâu rồi, nay như hòa hợp làm một với chính chủ. Nếu là người thường, thì ắt người ta phải mời các thầy pháp cao tay về đuổi vong, mới mong sống được bình yên; nhưng, là thi sỹ…

Tới “Nhịp VIII” lại là những cơn mơ:

Đêm qua lại mơ em kéo như lướt ván

Bàn chân thuôn dài mặt nước

Những giấc mơ bay:

Em nói to trong luồng gió bạt

- Có quán tính rồi anh hãy tự bay

Anh nhào lộn giữa gió và nước

tôm cá và mặt trời

rong rêu và mây trắng

ký ức và mộng tưởng

Nghiêng sang trái

Nhắm mắt xoay phải mấy vòng

Anh là vận động viên kiện tướng

Hạt giống số Một

Tiếng vỗ tay

Thần tượng giữa lòng khán giả

Làm xiếc trên nước

Bình tĩnh nhớ lại

Mọi khán giả đều khuôn mặt em

Nhân vật “Em” trong thơ Mai Văn Phấn thật là đáng nể. Nó ám quẻ thi nhân suốt các cuộc chơi, suốt cả tập thơ. Nó cứu rỗi anh trong mọi cuộc đảo điên hỗn độn. Nó kết nối anh giữa mộng và thực, giữa “về” và “đi”, giữa “phải” và “trái”. Nó đẩy anh lên trời, nó kéo anh về mặt đất. Trước nó, anh như chỉ là con kiến, như anh đã “khai báo” ở “cõi mộng” nơi “Nhịp IV”:

Là con kiến nhỏ trong thế giới em

Có thể bị nghiền nát dưới tảng đá vỡ

Dưới gót giày

Mũi khoan, lưỡi cuốc

Độ nóng que hàn

Tiếng rít từng bánh sắt

Bị thiêu rụi trong đám cháy rừng

Thành tro bụi giữa tầm sét đánh

Biết thế…

Vì biết thế

Nên đỉnh đồi

Hay tận hang sâu

Anh hoá thân thành muôn ngàn loài kiến

Kiêu hãnh bò đi trên thân thể em

“Em” là ai mà thật vĩ đại?

Xin đừng vội cả tin trước những hình tượng. Sóng to thì thuyền lớn, Âm dầy thì Dương cao. Âm khổng lồ tất cõi Dương của thi sỹ lớn như vô cùng. Con kiến ở đây là con kiến vũ trụ. Nếu Trang Sinh có con bướm sinh sinh hóa hóa thì Mai “Sinh” có con kiến “càng” hộ mệnh. Người mà cứ nhận mình là kiến mỗi khi “gặp biến” như thế là người quá khôn, đạt được đức Khôn cực lớn giữa trời đất.

Ra “Nhịp IX”, ấy mới là đỉnh của những tiếng “hú hồn”:

mặt đất lồng lộng đỉnh đầu tâm xoáy

lưỡi gió miết thân lả tả càng bám

chặt càng lay giật mạnh khản đặc hú

gào hối thúc nghiêng ngả ngậm chặt lá

khô giãy giụa càng lảm nhảm bóng đè

thập thõm con đường mải hôn càng căng

mơn mởn dìu anh miệng vực lẩm bẩm

không thể rời nhau sợ sâu toát vã

mồ hôi lộn ngược dính chặt

đơm hoa kết nụ lá rủ vỗ về

che chở cành khô đung đưa trêu ngươi

sấm sét mắt nhìn đổ trận mưa rào

dìu em êm đềm thở dốc xuống bất

chợt rung vang nhau từng thanh chuông gió

Ý chí cách tân của thơ Mai Văn Phấn như cho ta nghe muôn vàn điệu nhạc. Đến đây ta nghe như tiếng “punk rock”. Những dẫn giải về “punk rock” dường như cũng có thể giải thích cho “thơ phá cách Mai Văn Phấn”:

Nhà lý luận âm nhạc John Savage đã có lần nói rằng lịch sử được thực hiện bởi những kẻ nói "Không", và trong năm 1976 không có tiếng "Không" nào lại có thể át được punk rock. … Punk đã tự đặt mình vào vị thế thách thức và làm bá chủ nhạc rock. Nói chung khoảng 30 siêu sao pop sẵn lòng tái hư cấu và "mửa" ra những thứ trên cùng một kiểu rập khuôn phong cách như nhau…

Thuở ban đầu, punk hung hăng đứng đối lập hẳn với ý thức hệ thời đại. … Tiền khởi của punk bao gồm từ âm hưởng huyên náo nguyên thuỷ của ban Velvet Underground, âm thanh tần suất lớn với phong cách giận dữ của “giai cấp lao động” của The Who, kiểu guitar cường độ lớn của MC5 và the Stooges, phong cách lưỡng tính của New York Dolls (ảnh hưởng từ David Bowie và Roxy Music). Dĩ nhiên khi punk phát triển, nó tự chuyển biến hình thành vô số nhánh rẽ thống trị, gây ảnh hưởng và lai tạp với các thể loại reggae, bubblegum giữa 60, tiền ảo giác, art-rock, jazz tự do và các dòng âm nhạc cụ thể. Theo nghĩa đen mọi thứ đều thích hợp để cân bằng: đó mới chỉ bề nổi của vấn đề.

Trong thời kỳ thuần chất nhất của xúc cảm punk, từ 1975 - 1978, là khoảng thời gian có thể coi là thời khắc phong phú nhất. Dù cho thời gian thống trị ngắn ngủi như sao băng, nhưng phong cách punk vẫn duy trì cho những ban nhóm dưới cái tên bớt phiền toái hơn: new wave. Vẫn lưu giữ tác động của nó trong thập niên 90, Punk độc lập hồi sinh và bước đầu được hiện diện chính thức trên nhãn hiệu đĩa thu /được hợp pháp hóa cho giới báo chí bí mật / được coi là một phong cách mới cho các nhà phê bình âm nhạc. Quan trọng hơn, nó giúp các nhạc sỹ trẻ tin rằng họ có thể trở thành một phần của thế giới rock'n'roll, bằng cách vun đắp cho sự phát triển trong tương lai cho thành công của trào lưu alternative của Anh lẫn Mỹ (tại L.A, Minneapolis, Seatles, Athen, Machester). Khó có thể tưởng tượng được rằng các nhóm alternative (Replacements, Nirnava, thậm chí cả R.E.M) lại tồn tại mà không có sự đóng góp của các nhóm punk: Pistols, Clash, Ramones và the Buzzcocks.

Với alternative và heavy metal hiện thời (hai nhánh chính của punk), punk dường như vẫn là niềm vui không trở ngại, luôn hồi tỉnh niềm cảm hứng vô tận của sự tự biểu hiện. Nếu hôm nay, bạn có nghe một vài đĩa tiêu biểu của nó, thì bạn sẽ sớm nhận thấy rằng punk dường như chưa bao giờ đi quá xa ý thức hệ pop, và tầm ảnh hưởng của punk thậm chí còn lớn hơn rất nhiều so những người khai lập ra nó.^[9]

Kết thúc bản trường ca, ta lại nghe bước chân “sơn dương”, sứ giả của Trời, và “cỏ Mai Văn Phấn” lên trùng trùng điệp điệp như chưa bao giờ đẹp như thế:

Bầu trời vỡ tiếng gọi đàn khoái cảm đêm đen

Bước bước sơn dương

Mặt cỏ phun nhuệ khí trùm lấp

Phấn khích giờ tạo thiên lập địa

Mùa mới đợi chờ cỏ xanh cắt sát gốc

Những móng vuốt tì chân cỏ bật căng

Cỏ non kinh động

Càng chồi lên mở lại những chân trời.

Quả là chuỗi chuỗi những “mộng trung hữu mộng”. Cá thể (người viết/đọc) hòa lẫn với nhân quần, thiên lý xoắn xuýt với nhân luân. Thật là:

Khi nhớ, nhớ cùng trong mộng tưởng

Nỗi riêng, riêng cả đến tình chung^[10]

Kết cục là gì?

Tất cả những cỏ-cây-hoa-lá-quả ấy đều có trong “Vườn em” ở trang 314:

Sau cơn mưa dáng cây thon nhỏ

Mướt xanh hai mặt lá

Bàn tay lá ấy luôn mềm

Tiếng chim Bách Thanh tung lưới

Thít chặt anh cùng bòng bưởi, rễ si

Hoa cẩm quỳ, oải hương, phong lữ…

Dịu dàng thêm khăn áo mùa thu

Mắt em lóng lánh khắp nơi khép lại

Anh bước lên vạt nắng

Một con thuyền ban mai

Em bảo hãy chờ để khoá chặt cổng.

Cửa đã khóa. Con ma tâm linh đã bị “Em” nhốt.

Nhưng…

Tại sao lại là “cỏ”?

“Cỏ” từ Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, qua Walt Whitman mà đến Mai Văn Phấn…

Xin hãy đến nghe lời một bậc hiền minh, Osho, để nghe cái LÝ DO CỦA “CỎ”, để mà liên kết họ với nhau, trong “vòng tay cỏ”:

Cỏ dại là thiêng liêng. Đừng gọi chúng là cỏ dại. Chúng cũng tâm linh như chư phật. Chúng cùng chia sẻ Thượng đế nhiều như hoa hồng. Bỏ con người khỏi trái đất - sẽ có khác biệt gì giữa cỏ dại và hoa hồng không? Tất cả những phân biệt này đều do tâm trí tạo ra.

Bạn không thực sự ngồi im lặng đâu; bằng không, ai đang nói với bạn cỏ dại đang mọc? Tâm trí bạn vẫn vận hành, thì thào mọi thứ cho bạn. Nó là tâm trí của bạn đấy! Nếu bạn thực sự im lặng thì không có tâm trí đâu - thế thì dù cỏ dại mọc hay hoa hồng mọc tất cả đều như nhau với bạn. Khác biệt gì có đó? Bạn không thể tận hưởng được cỏ dại sao? Chúng là người đẹp đấy! Nhìn cỏ dại lay động, nhảy múa trong gió, trong ánh mặt trời.... Bạn nghĩ cái gì thiếu trong chúng mà hoa hồng có? Chẳng cái gì thiếu cả. Đây chỉ là ý tưởng, và ý tưởng thay đổi. Có thể một ngày nào đó hoa hồng có thể hết thời thượng, cỏ dại có thể trở thành một thứ "vào trong nhà."

Một trăm năm trước không ai đã bao giờ nghĩ rằng xương rồng sẽ được mọi người yêu thích, nhưng bây giờ xương rồng "vào trong" và hoa hồng "ra ngoài." Nói về hoa hồng có vẻ nệ cổ, có vẻ chính thống, theo tục lệ; nói về xương rồng là tiên tiến, nó chứng tỏ rằng bạn là hiện đại, đương đại. Mọi người đang để xương rồng trong phòng ngủ - xương rồng nguy hiểm, xương rồng đầu độc, nó có thể giết chết bạn! Nhưng chúng đã thành thời thượng, và một khi cái gì đó đi vào thời thượng thì có nhiều kẻ ngu bắt đầu tán thưởng nó.

Mọi người đơn giản cứ chạy theo bất kì cái gì được làm thành thời thượng bởi vài người láu cá và tinh ranh. Mới một trăm năm trước không ai thích tranh của Picasso, còn bây giờ Picasso là nghệ sĩ vĩ đại nhất - không chỉ của thế kỉ này mà của toàn thể lịch sử. Điều gì đã xảy ra? Chỉ kiểu mốt đã thay đổi. Mọi người phát mệt về thứ này; họ cứ chuyển sang cực đoan đối lập.

Không có gì sai trong cỏ dại cả! Không có gì sai trong bất kì cái gì. Ý tưởng về đúng và sai nghĩa là tâm trí có đó. Bạn không ngồi im lặng đâu và bạn không ngồi mà không làm gì. Bạn đang khu biệt, và đó là hành động. Bạn đang dán nhãn, và đó là suy nghĩ. Và bạn đang phán xét.

Vứt mọi phán xét đi, mọi việc dán nhãn, mọi khu biệt... và chỉ quan sát cỏ dại mọc. Vậy thì sao - cứ để chúng mọc! Khi bạn không có tâm trí chút nào, bạn cũng là cỏ dại; cho nên cỏ dại mọc khắp quanh bạn, đó không phải là cái gì đó kì lạ - cỏ dại bao quanh cỏ dại! Tận hưởng đi!

Có lần một Thiền sư được vua yêu cầu - vì thầy là hoạ sĩ lớn - vẽ bức tranh trúc.

Thầy nói, "Sẽ mất thời gian đấy."

"Bao lâu?" vua hỏi.

Thầy nói, "Khó nói được, nhưng ít nhất cũng phải hai hay ba năm."

Vua nói, "Ông có điên hay cái gì không? Ông là hoạ sĩ lớn nhất. Ta nghĩ ông có thể vẽ nó ngay bây giờ!"

Thầy nói, "Chả thành vấn đề, vẽ trúc không phải là vấn đề - nhưng trước hết ta phải là trúc đã; bằng không làm sao ta biết trúc là gì? Ta muốn biết trúc từ bên trong! Cho nên ta sẽ phải đi và sống trong rừng trúc. Bây giờ, người ta chưa bao giờ biết điều đó sẽ mất bao lâu. Chừng nào ta chưa biết trúc từ bên trong ta không thể vẽ nó được. Đó đã từng là thực hành cả đời ta: ta vẽ chỉ cái ta đã biết cốt lõi sâu nhất của nó."

Vua nói, "Thôi được, ta sẽ đợi."

Một năm trôi qua. Ông ấy phái vài người tới xem điều gì xảy ra, liệu người này còn sống hay chết rồi. Họ quay về và nói, "Người này vẫn sống, nhưng chúng tôi nghĩ rằng người này không còn là người nữa - người này là trúc rồi! Người này lay động cùng trúc trong gió. Chúng tôi đi qua bên cạnh ông ấy; ông ấy chẳng chú ý gì. Chúng tôi nói, 'Xin chào!' Người này không nghe. Chúng tôi muốn nói với người này. Chúng tôi đã nhìn vào mắt ông ta - chúng trống rỗng tới mức chúng tôi trở nên hoảng sợ; hoặc là người này đã điên hay cái gì đó đã xảy ra. Và người này có thể làm bất kì cái gì, cho nên chúng tôi trốn mất. Người này có thể giết hay, ai mà biết được? - người này có thể nhảy lên chúng tôi! Người này không còn là cùng người trước nữa."

Đích thân nhà vua tới xem, và thầy đang lay động trong gió, trong mặt trời. Và vua hỏi, "Thưa ngài, bức tranh của tôi thì sao?" Thầy không trả lời.

Sau ba năm thầy xuất hiện ở triều đình và thầy nói, "Bây giờ đem vải vẽ và thuốc mầu lại đây, ta đã sẵn sàng. Và tại sao bệ hạ là người quấy rối ta lặp đi lặp lại thế? Nếu bệ hạ mà không quấy rối ta, ta chắc đã tới sớm hơn chút ít rồi. Những kẻ ngu này từ triều đình bệ hạ, họ nói mọi thứ với ta. Họ nói, 'Xin chào!' Bệ hạ có nói chào với trúc không? Họ làm rối loạn toàn thể sự việc. Phải mất nhiều tháng ta mới thu lại được lắng đọng trong việc là trúc và quên rằng ta là người. Và thế rồi bệ hạ tới và bệ hạ nói, 'Thưa ngài.' Đó có phải là cách nói với cây trúc không? 'Khi nào ngài sẽ vẽ?' Có ai đã bao giờ nghe thấy trúc vẽ không? Bệ hạ là kẻ ngu, bệ hạ bị bao quanh toàn kẻ ngu! Ta đã bảo bệ hạ rằng ta sẽ tới bất kì khi nào ta sẵn sàng."

Vải vẽ được đưa tới, chổi vẽ và mầu, và trong vài giây thầy đã vẽ xong trúc. Và người ta nói rằng nhà vua khóc vì vui sướng. Ông ấy chưa bao giờ thấy bức tranh như vậy: nó sống động thế! Nó không phải là bức tranh thường. Nó không là từ bên ngoài, nó là từ chính trúc - cứ dường như trúc đã mọc ra trên vải vẽ, không được vẽ ra.

Nếu cỏ dại mọc, để chúng mọc. Chúng có quyền mọc nhiều như bạn có quyền trưởng thành. Và nếu bạn cho phép mọi thứ mà không có phán xét, nếu bạn vô phán xét, bạn sẽ trưởng thành tới cực đỉnh của vui vẻ và phúc lành mà bạn không thể nào hình dung ra được ngay bây giờ..."^[11]

Phải chăng đó chính là cội rễ của cõi tâm linh Mai Văn Phấn. Và, nó đã được trình bầy ra thành “thơ nhại cổ” cho đến “thơ jazz”, “thơ alternative”, “thơ punk”. Cho “cỏ” được nở hoa khoe muôn sắc với đời.

Đường nào chẳng là đường, quan trọng là có đến được Roma hay không.

Hà Nội 6/5/2011

Đ.T

(Thơ Mai Văn Phấn và Đồng Đức Bốn, khác biệt và thành công - Kỷ yếu hội thảo thơ tại Hải Phòng, 15/ 5/ 2011, NXB Hội Nhà văn, 2011).

______________

Chú thích:

[1] Nguyễn Du, Truyện Kiều.

[2] Nguyễn Trãi, “Trại đầu xuân độ” (Bến đò xuân đầu trại).

[3] Walt Whitman, Những lá cỏ.

[4] Nt.

[5] Nt.

[6] Nt.