Nguyễn Hải Yến và hành trình kiếm tìm ánh sáng (phê bình) - Mai Văn Phấn
Nguyễn Hải Yến và hành trình kiếm tìm ánh
sáng

Nhà văn Nguyễn Hải Yến - Ký họa của họa sĩ Ba Tỉnh
Mai
Văn Phấn
Trên văn đàn Việt Nam gần đây, Nguyễn Hải Yến nổi lên như cây bút xuất sắc với những câu chuyện
huyền ảo đầy lôi cuốn, đặc biệt là các truyện ngắn đậm chất truyền kỳ và hoang
đường. Văn chương của chị phản ánh sâu sắc tâm lý của người dân đồng bằng Bắc
Bộ, một miền đất giàu truyền thống văn hóa và phong phú với những câu chuyện ma
quái dân gian.
Cuốn tiểu thuyết "Chuyến xe đi giữa sương
mù" (ra mắt cuối năm 2023 – Nxb. Phụ nữ Việt Nam) của Nguyễn Hải Yến tiêu
biểu cho lối viết huyền ảo của chị, nó dẫn dắt người đọc vào hành trình kỳ bí
qua ranh giới mong manh giữa trần gian và âm giới. Chuyến xe chở những linh hồn
đã qua đời – từ tài xế đến hành khách, mỗi hồn ma là một câu chuyện và mang số
phận riêng – vượt qua "Giao lộ Âm Dương hun hút gió" để đến Nam Bình
Phủ, một cõi âm nằm sâu "hơn mười nghìn mét" dưới mặt đất. Nơi đây
rộn ràng một cuộc sống sau cái chết, mang đậm dấu ấn tư duy từ thời tổ tiên
chúng ta rằng cái chết không phải dấu chấm hết, nó chỉ là sự chuyển tiếp sang
một đời sống khác. Khoảng cách "hơn mười nghìn
mét" tưởng chừng có thể đo đạc, nhưng thực chất lại là một chiều kích
huyền ảo, nơi bóng tối mang sức nặng không thể cân đong, và sự u tịch trở thành
nỗi ám ảnh.
Nhân vật trong tác phẩm của Nguyễn Hải Yến thấm đẫm
chất văn hóa dân gian Bắc Bộ, nổi bật là những người nông dân giản dị, chân chất,
gắn bó với làng quê, hòa mình vào những phong tục, tập quán cổ truyền, nhưng
mang trong mình những bí ẩn bất ngờ, những ký ức, suy tư vượt xa dáng vẻ mộc
mạc. Chính sự tương phản giữa bề ngoài chất phác và nội tâm phong phú của các
nhân vật đã tạo nên chiều sâu và sức hút độc đáo cho tác phẩm của Nguyễn Hải
Yến. Bút pháp văn chương của chị nổi bật ở sự kết hợp tài tình yếu tố siêu thực
với những chi tiết đời thường để tạo ra nhiều tầng ý nghĩa
cho tiểu thuyết. Chị đưa những hình ảnh, cảnh vật sống động nhưng đầy ẩn
ý vào câu chuyện, khơi dậy cảm giác lạ lùng, khiến người
đọc nhận thấy ranh giới mỏng manh giữa các mặt đối lập: sống - chết, thiện -
ác, tội lỗi - tha thứ...
Ngay từ chương đầu tiên của "Chuyến xe đi giữa
sương mù", Nguyễn Hải Yến khéo léo kết hợp giữa hiện thực và huyền bí, tạo
nên một bức màn mơ hồ trong không gian âm dương giới. Mặc dù là "chuyến xe ma", nhưng hành trình
vẫn đầy những chi tiết quen thuộc của thế giới con người: hành khách phải thắt dây an toàn, trên xe có nước uống,
có kẹo để dỗ dành trẻ nhỏ, và người lái xe phải có bằng lái "đã được sát
hạch". Nhà văn còn dựng nên một "xã hội địa phủ", nơi các linh
hồn phải mang theo "giấy tờ tùy thân" như hồ sơ tư pháp, giấy chứng
tử, thư tay... Những chi tiết này phác họa một hệ thống hành chính phức tạp,
phiền hà đè nặng lên các nhân vật, mặc dù đã là những hồn ma. Sự đối lập giữa yếu tố kỳ ảo và các quy định hành chính
chốn dương gian tạo nên bức tranh độc đáo về thế giới bên kia. Chốn âm
dương giới này mang đến cho tôi, một người đọc, cảm giác vừa quen vừa lạ, vừa
được phơi bày lại vừa bí ẩn. Nó buộc tôi phải tự vấn về những quy tắc và ràng
buộc dường như kéo dài vô tận, vượt qua cả ranh giới giữa sự sống và cái chết.
Không chỉ dẫn dắt người đọc vào thế giới huyền
bí, Nguyễn Hải Yến còn trình hiện các khía cạnh của đời sống thực tại, để lại
những suy ngẫm sâu sắc về bản chất và ý nghĩa của nó. Chuyến xe đưa hành khách
sang thế giới bên kia đi trên những cung đường quen thuộc. Ban đầu, khung cảnh
tĩnh mịch hiện ra với chiếc đồng hồ chậm 15 phút so với giờ chuẩn, tạo cảm giác
bất thường nhưng không quá ngỡ ngàng. Chỉ đến khi "một cái bóng
trắng" của hành khách đầu tiên xuất hiện trong ánh sáng mờ ảo, như sương
khói bay qua, thì bức màn của âm giới mới chính thức được vén lên: "Một
cái bóng trắng bé nhỏ bất ngờ xuất hiện ngay đầu quầng đèn. Luồng sáng trong
veo soi rõ cả những vẩn sương mù bao quanh dáng hình mờ như khói" (tr.
14).
Nguyễn Hải Yến khéo hư cấu chuyến xe chở
những linh hồn vừa lìa đời, từ gã kỹ sư độc thân lái xe đến các hành khách đa
dạng, như cô Thư làm nghề y, bé Bin, gã đại gia Hải Bóng, và một gã "đầu
dưa bụng phệ". Chuyến xe đi tới "Nam Bình Phủ" – một cõi âm do
nhà văn tưởng tượng với năm trấn mang tên "Kim Ngân Trấn", "Mộc
Âm Trấn", "Hoàn Thủy Trấn", "Hỏa Địa Trấn",
"Trung Thổ Trấn" – gợi nhắc đến Thuyết Âm Dương Ngũ Hành trong triết
học cổ đại phương Đông, mở ra nhiều tầng nghĩa về sự sinh thành và vận động của
vạn vật. Tác giả không chỉ dựng nên một thế giới âm phủ mà còn lồng ghép các
yếu tố triết lý, biến mỗi chuyển động thành biểu tượng sống động của vòng tuần
hoàn tự nhiên và sự tương tác giữa các nguyên lý, mở ra góc nhìn đa chiều về
luân hồi và biến dịch.
Từ chương sau trở đi, khi chuyến xe tiến vào cõi âm, các nhân vật nói trên
hòa nhập vào cộng đồng linh hồn thuộc nhiều thế hệ, trong đó có linh hồn đã tồn
tại ở đó hàng ngàn năm, như vị Tổng Trấn. Tại đây, thời gian vận hành cũng
giống như trên dương thế: không có mặt trời, nhưng vẫn có ngày và đêm. Các linh
hồn sinh hoạt, đi lại, trò chuyện, và thậm chí vẫn giữ những tập tục, thói quen
như khi còn sống, khiến cõi âm hiện ra như một tấm gương phản chiếu dương thế.
Không gian ấy không chỉ là chốn trú ngụ mà còn là nơi các hồn ma phải đối diện
với những ký ức chưa tan, những vết thương chưa lành, và cả những nỗi
niềm khao khát, những câu hỏi về lẽ tồn tại còn bỏ
dở.
Nguyễn Hải Yến đã tạo dựng cõi u linh bằng
cách để các linh hồn mang theo những hình ảnh và tư liệu từ dương gian. Buổi
đón các linh hồn vào phủ đầy màu sắc, với cờ hoa và biểu ngữ hai bên, gợi đến
cảnh "Toàn dân đưa trẻ đến trường". Những biển hiệu chỉ dẫn:
"Bàn đại biểu", "Khách mời", "Nhà Đại Lễ",
"Nhà Hậu Cần", "Nhà Công Vụ", "Nhà bếp Nam Bình
Phủ", hay "Nội quy Vọng Dương Đài" được sắp đặt đầy dụng ý, tạo
nên một không gian vừa quen vừa lạ, hài hước và đậm chất ma mị. "Tấm biển khung dán chữ cắt giấy
trắng hiện ra trên nền phông đen: Lễ rước vong nhập Phủ" (tr. 89). Những
tình tiết như vậy thể hiện sự giễu nhại, và thủ pháp giễu nhại này thật độc
đáo, khiến cho tác phẩm hiện thực huyền ảo này của chị có tính hậu hiện đại –
một sự khác biệt lớn so với những tác phẩm hiện thực huyền ảo khác. Qua thủ pháp này, tác giả không chỉ nhấn mạnh những đặc điểm
đáng chú ý của đối tượng, mà còn tạo ra khoảng cách để người đọc nhìn nhận vấn
đề dưới góc độ hài hước và thường là phản tư. Đây là một đoạn văn đặc trưng của
lối viết giễu nhại của Nguyễn Hải Yến: "Gã chưa kịp trả lời
thì từ trên sân khấu lão Củng lại gõ micro bồm bộp, alo thêm một hồi rồi mới
dõng dạc kính mời các vị đại biểu cùng toàn thể cô bác, anh chị em nhân dân Nam Bình Phủ đứng dậy làm lễ đón vong!
Đội nghi lễ chuẩn bị! "Tất cả chú ý". Lão Củng bước xuống sân khấu hô
"Nghiêm" xong thì đứng im như pho tượng, hai tay nẹp theo ống quần,
mắt nhìn thẳng xuống dãy bàn đánh số xe từ 01 đến 07" (tr. 91). Sự
việc cứ thế diễn tiến một cách rất quy tắc và bài bản nhưng đầy tính hài hước. Tình
tiết sau đây cũng khiến người đọc không thể nhịn cười khi hồn ma gã "đầu
dưa bụng phệ" chui được vào chiếc xe về âm phủ, hắn còn mang theo cả thuốc
xịt mọc tóc và Rocket một giờ (tr.23), hắn "thở phì phì như rắn hổ mang
dọa người trong bụi duối" (tr. 24).
Đoạn văn dưới đây là minh chứng sống động cho
khả năng châm biếm sắc sảo của tác giả, khi khắc họa một thế giới âm phủ đầy
"logic ngược" nhưng lại phản chiếu rõ nét đời thường. Những quy định
giao thông kỳ quặc ở Nam Bình Phủ, như đèn đỏ thì đi, đèn xanh thì dừng, mũi
tên rẽ phải lại chỉ rẽ trái..., đã biến bài học lý thuyết giao thông thành một
màn hài hước đen (black humor) đậm chất châm biếm. Tác giả không chỉ mang lại
tiếng cười giải trí mà còn lồng ghép những suy ngẫm sâu sắc về nghịch lý trong
xã hội. "Lão Kim Trấn quay lại phía các bô lão học viên bảo lí thuyết
có thế này thôi, mỗi một bài, học bao lần mà kiểm tra ai cũng trả lời sai là
như nào. Tôi đã cho ghi hẳn hoi là đường sá dưới âm này nó ngược với trên kia,
các kí hiệu giao thông cũng phải lộn hết lại, các ông các bà cứ học theo thói
quen, phúc tổ mả dày là trượt chứ đỗ rồi ra thực hành là chết cả nút chả đùa.
Đây nhá, đèn đỏ là đi, đèn xanh dừng nhá! Mũi tên xanh ngoặt phải là được phép
rẽ trái nhá! Biển đỏ gạch chéo cái hình ô tô này không phải biến cấm xe đâu, là
đi thoải mái nhá! Các ông bà bảo bắt học làm gì khi đường thì bé mà không có
cái biển báo giao thông nào hả? Xin
thưa, đây là một khâu trong lộ trình chiến lược tầm nhìn đến 2050, nhằm phấn
đấu phát triển Nam Bình Phủ thành đô thị loại I trực thuộc tỉnh. Giờ chưa có
thì mấy chục năm nữa có" (tr. 217)
Một thế giới âm phủ kỳ lạ và độc đáo đã mở ra
trong tiểu thuyết của Nguyễn Hải Yến, nơi các linh hồn an phận hoặc chờ đợi
được luân hồi, họ sống trong một cộng đồng hòa thuận nhưng không thiếu những
tình huống nghịch lý, éo le, chủ yếu gây ra bởi những việc từ cõi trần gửi
xuống. Mỗi người sau khi qua đời, khi đến trạm dừng chân Vong Xuyên để chuẩn bị
qua sông vào cõi Nam Bình Phủ, đều mang theo hai chiếc lọ đeo trên cổ, chứa
nước mắt của người dương thế khóc thương họ. Nước mắt yêu thương thì nhẹ, còn
nước mắt oán hận lại trĩu nặng. Họ phải tiếp tục sống, làm việc, và trải nghiệm
yêu thương ở cõi âm, để dần gột rửa đi những sân si, oán hận. Đến khi chuyển
sinh, hai lọ nước mắt ấy sẽ hóa thành ngọc, được để lại, soi sáng cho nhiều đời
trong cõi âm.
Những trang về Nam Bình Phủ thật sinh động.
Tôi đặc biệt ấn tượng với các đoạn miêu tả Vọng Dương Đài – nơi các hồn ma có
thể quan sát mọi hoạt động trên dương thế. Đây là kênh duy nhất nối liền cõi âm
với cõi dương, là điểm kết nối khiến các hồn ma rực sáng mỗi khi thấy hoặc nghe
tin về những người thân yêu, về ngôi nhà xưa của mình. Chính tại nơi này, những
ký ức tưởng chừng đã ngủ quên trong họ bỗng chốc được đánh thức. Qua Vọng Dương
Đài, tác giả đã để các nhân vật bộc lộ hết những tâm lý và cảm xúc tự nhiên,
khiến người đọc cảm nhận rõ sự khao khát, tiếc nuối và yêu thương còn sót lại
trong họ. Trong đoạn văn sau, cảnh nhân vật Lồng Tỉ nhờ cô gái quan sát Vọng
Dương Đài mô tả lại ngôi nhà của mình trên dương gian đã khắc họa sâu sắc nỗi
nhớ thương và những hình ảnh thân thuộc trong ký ức người đã khuất: "Lồng
Tỉ mừng rỡ hỏi cô gái đâu, nhà tôi đâu, ở chỗ nào? Cô gái bảo chỉ tìm một hướng
Cầu Vong Xuyên thôi chị ạ! Nhà mái ngói, giữa vườn cây, lối vào phải qua vườn
rồi mới đến sân. Vườn mùa này rau lên tốt lắm. Có một luống đay, nhưng để ra
quả mà không hái, cao ngập đầu người. Lồng Tỉ bắt đầu sụt sùi trở lại bảo luống
đay ấy bố con nó gieo cho tôi đấy!" (tr.168); "Hai cái đầu sát
lại hướng về phía Vong Xuyên, một người vừa kể bằng lời vừa tả bằng tay, một
người vừa nghe vừa sụt sịt, thỉnh thoảng lại chùi mũi bôi vào mông
quần..." (tr. 170). Hay một nhân vật có tên Nguyễn Bảo Thư đã viết
trong một bài thi trong cõi Nam
Bình Phủ như sau: "Ai ở Phủ mình đã từng qua nơi ấy, muốn tìm người để trả
nợ ân tình hay muốn nhắn nhủ gì với người trên dương thế, xin hãy nói, tôi sẽ
cố tìm cách nào đó nhắn tin lên!" (tr. 187).
Văn của Nguyễn Hải Yến dung dị, giàu cảm xúc,
và thật đẹp. Chỉ qua một chi tiết nhỏ như mùi hương ngô trong đoạn văn dưới
đây, tác giả đã dẫn dắt người đọc vào không gian đồng quê Bắc Bộ thân thuộc và
lãng mạn. Hương ngô nếp, với sự dịu dàng và đằm thắm, không chỉ gợi lên sự tinh
tế của thiên nhiên mà còn khơi dậy cảm giác gần gũi với những giá trị văn hóa
đặc trưng của vùng đất này. "Nhưng có mùi hương gì lạ quá. Cô ngửi thấy
không, mùi hoa ngô đấy. Khu này trồng mầu. Cô gái gật đầu bảo hôm trước tôi
thấy cả cánh đồng ngô đang trổ cờ nhưng giờ mới biết hương ngô nếp ta thơm đằm
chứ không sắc như ngô ngọt Mĩ." (tr. 20).
Chương "Vĩ thanh", với tôi, là
những đoạn văn giàu chất thơ, đẹp nhất trong cuốn sách. Thật ấn tượng khi tác
giả để nhân vật Thư dẫn bé Bin vượt qua sóng nước Vong Xuyên, qua các cửa ải để
trở lại dương thế. Cảnh tượng này vừa là hành trình đầy thử thách vừa là biểu
tượng cho sự nối tiếp giữa hai thế giới, nơi ranh giới giữa cõi sống và cõi
chết chỉ là tấm màn mờ ảo, mong manh, và những mối liên kết giữa các hồn ma và
người còn sống không bao giờ bị cắt đứt. "Tại sao cây đèn này bao nhiêu
lần thắp lên đều không sáng mà hôm nay lại sáng? Có phải lời con nhắn lên cho
mẹ Thương, mẹ nghe thấy rồi không? Con bảo mẹ ơi, con sợ tối nhưng mỗi lần châm
lửa, nước mắt của mẹ lại làm tắt đèn con. Mẹ có lau nước mắt lửa mới lên được.
Có ánh sáng con mới không sợ nữa... Thư bảo ừ, đèn lên màu trong thế này là mẹ
Thương ngừng khóc rồi" (tr. 376); "Cây linh hồn của Bin đã chạm chân vào sóng. Thư bế con bé
lên thì thầm tạm biệt con, nếu có duyên mình gặp lại, giờ con đi, đừng quay
lại, cũng đừng buồn… Con bé chừng hiểu chuyện, lặng lẽ gật đầu. Đôi lọ thủy
tinh trước ngực nó vẫn sáng rực như hai viên ngọc” Tr. 377). Ánh
sáng nhỏ nhoi của ngọn đèn trong tay bé Bin, dù mong manh nhưng có sức mạnh cứu
rỗi, giống như lời nhắn nhủ rằng tình mẹ con luôn bất tử, vượt qua mọi giới hạn
và thử thách. Nguyễn Hải Yến đã chạm đến những khía cạnh sâu thẳm của cõi
người: tình yêu thương là ánh sáng duy nhất có thể xua tan bóng tối của nỗi sợ
hãi và đau thương. Đoạn kết của cuốn sách thật nhẹ nhàng nhưng đầy ấn tượng,
khép lại một hành trình vượt qua biên giới sinh-tử, để lại trong lòng người đọc
cảm giác thanh thản, vĩnh cửu.
Hành trình mà Nguyễn Hải Yến khắc họa trong
"Chuyến xe đi giữa sương mù" là cuộc tìm kiếm ánh sáng trong bóng
tối, tìm kiếm hơi ấm trong nỗi hoang lạnh của cái chết, tìm kiếm sự hồi sinh
trong sự tàn lụi, tìm kiếm nỗi hoài nhớ trong những ký ức bị vùi sâu, và tìm
kiếm cuộc sống tiếp diễn nơi âm giới. Tiểu thuyết của chị tựa ánh sáng xuyên
qua mọi ngăn cách, qua màn sương mờ sinh-tử, dẫn dắt chúng ta đi qua những ngã
rẽ của cuộc đời, để cuối cùng nhận ra rằng dù trong bóng tối, trong bĩ cực, ánh
sáng vẫn luôn hiện hữu, lấp lánh từ ký ức, từ tình yêu thương và sự tha thứ.
Bằng ngòi bút tài hoa, tinh tế, đôi lúc hóm
hỉnh mà sâu sắc, Nguyễn Hải Yến mở ra những góc nhìn mới mẻ về sự sống và cái
chết, về những khát vọng và hy vọng không bao giờ tắt, khiến cho cõi âm không
chỉ là nơi an nghỉ mà trở thành “cõi đi về”, nơi con người tìm thấy phần còn
lại của chính mình, tiếp nối những khát vọng dang dở. Trong “cõi đi về” ấy, ánh
sáng từ cõi âm lan tỏa, trở về với trần gian, thắp lên niềm tin vào sự giao hòa
giữa hai thế giới, nơi tình yêu và ký ức không ngừng sưởi ấm tâm hồn con người.
Như ngọn lửa dẫn lối trong đêm, cuốn sách không chỉ hàm chứa chiều sâu triết lý
mà còn mở ra con đường dẫn con người đến sự thanh thản và an vui, được soi sáng
bởi tình yêu thương và lòng tha thứ.
Nhà văn Nguyễn Hải Yến sinh
năm 1973,
tại Lam Sơn, Thanh Miện, Hải Dương. Hiện chị là giáo viên Ngữ văn tại Trường
THCS Thị Trấn Gia Lộc, Hải Dương. Đã xuất bản: "Manh mai khói rạ"
(tản văn, 2027), "Quán Thủy Thần” (truyện ngắn, 2019), “Hoa gạo đáy hồ”
(truyện ngắn, 2020), "Cây mẫu đơn hoa trắng" (truyện ngắn, 2020),
“Mộc hương cuối mùa Thu” (truyện ngắn, 2022). Nguyễn Hải Yến từng đoạt Giải
thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 2019 với tập truyện ngắn "Quán Thủy
Thần". Giải nhất cuộc thi truyện ngắn của tạp chí Nhà văn và Tác phẩm
(2018-2020) với hai truyện ngắn, "Hoa gạo đáy hồ" và "Cửa sông
thiên đường".
Hải
Phòng, 12/11/2024
M.V.P
