Trong ánh sáng của Đức tin

(Về cuốn tiểu luận - phê bình văn học “Trong Ơn Gọi”

của Vincent Mai Văn Phấn, Nxb Đồng Nai, 2025)

Nhà nghiên cứu, phê bình văn học Lê Hồ Quang

Lê Hồ Quang[1]

Khi chọn văn học Công giáo làm đối tượng nghiên cứu, phê bình, Mai Văn Phấn đã bộc lộ một ý thức và tâm thế viết đặc biệt. Với ông, viết mang ý nghĩa “sự mầu nhiệm của Ơn Gọi”[2], thấm đẫm ánh sáng của Đức tin hướng về những giá trị thiêng liêng của Thiên Chúa và Cõi Sáng tạo. Viết cũng là sự thôi thúc mãnh liệt tự bên trong, nhằm đáp lời tiếng gọi mầu nhiệm của Thiên Chúa, tiếng gọi của Cõi Thiêng cuộc đời, nghệ thuật. Sự kết hợp nhiều tư cách trong ngòi bút Mai Văn Phấn - một tác giả phê bình, một nghệ sĩ sáng tạo, một Kitô hữu nhiệt thành - vừa tự nhiên, tất yếu, lại vừa có tính chủ đích, giúp ông trở nên đặc biệt bén nhạy trong việc nắm bắt, khai mở những điều huyền nhiệm, sâu xa trong tác phẩm, điều mà một độc giả bình thường như tôi khó có thể đọc ra.

Trong Ơn Gọi, ngoài phần Giới thiệu (của Đức Cha Vinh Sơn Nguyễn Văn Bản) và lời bạt (của Linh mục Giuse Cao Gia An, S.J.) được cấu trúc thành hai phần, gồm phần 1. Hạt Giống Tin Mừng; phần 2: Ánh Sáng Đấng-Tình-Yêu. Phần 1 có tính tổng quan, gồm 4 tiểu luận, 3 bài đầu tập trung vào các vấn đề nổi bật trong văn học Công giáo Việt Nam (hành trình cứu chuộc, cảm thức đức tin, ngôn ngữ cầu nguyện…); tiểu luận thứ tư nói về hành trình sáng tạo của chính tác giả, vốn là một tín hữu Công giáo, đồng thời cũng là một tác giả có một quá trình sáng tạo lâu dài. Tiểu luận thứ tư vừa có tính chia sẻ, đồng thời là sự kết nối, cộng thông tinh thần của cá nhân Mai Văn Phấn với cộng đoàn Công giáo. Phần 2 gồm 20 tiểu luận, mở đầu bằng tiểu luận bàn về cuốn tự truyện Hy vọng của Đức Giáo hoàng Phanxicô và tiếp đó là các tiểu luận bàn về các hiện tượng văn học Công giáo Việt Nam hiện đại tiêu biểu, bao gồm nhiều tác giả thơ, truyện, tùy bút, dịch thuật. Sự tập trung chủ đề tạo nên tính chất nhất quán, liền mạch, thể hiện khát vọng xây dựng, cống hiến cho cộng đoàn rất rõ.

Theo tôi hiểu, “Hạt giống Tin Mừng” và “Ánh sáng Đấng-Tình-Yêu” là những mô típ thiêng liêng, thường được sử dụng như biểu tượng nghệ thuật để nói về mầm mống tôn giáo, niềm khát khao thiêng liêng và ánh sáng cứu độ được gieo vào đời sống, văn hoá và thơ ca. Hành trình cứu chuộc là nền tảng để hình thành niềm tin và đời sống cầu nguyện của tín hữu. Đức tin là con đường để con người đón nhận ơn cứu chuộc. Cầu nguyện là cách thức để con người liên hệ với Thiên Chúa và đối thoại với Ngài. Như vậy, Cứu chuộc - Đức tin - Cầu nguyện là ba yếu tố cốt lõi, gắn bó hữu cơ trong Ki tô giáo, là “tam vị nhất thể”, tạo nên cấu trúc nhỏ nằm trong cấu trúc lớn - Hạt Giống Tin Mừng. Nội dung tập phê bình Trong Ơn Gọi, về căn bản, được xây dựng trên cấu trúc hệ thống biểu tượng này.

Có thể nói, đây là một cấu trúc văn bản vừa chặt chẽ, sáng rõ về phương diện tổ chức, đồng thời, mang ý nghĩa tượng trưng sâu sắc, thể hiện sự thấm nhuần sâu sắc giáo lí, đức tin và cảm thức sáng tạo hướng về Cõi Thánh. Nghệ thuật đích thực luôn mang sự thật và sự đẹp, lòng tin tưởng và tình yêu thương của Thiên Chúa, do đó, chính là những “Hạt giống Tin Mừng” và luôn mang chứa “Ánh sáng Đấng-Tình-Yêu”, mang ý nghĩa soi sáng và cứu độ. Ở góc độ người viết, Mai Văn Phấn luôn tìm thấy sức mạnh ngòi bút của mình trong ánh sáng của đức tin, tình yêu, niềm tin tưởng vào tương lai, tha nhân và sự sáng tạo.

Quan tâm tới các hiện tượng văn học Công giáo, Mai Văn Phấn đặc biệt chú ý mối quan hệ giữa Kitô giáo và văn học trên những phương diện nổi bật như cảm thức thẩm mĩ, cấu trúc không gian, hệ thống biểu tượng, ngôn ngữ… Ông cũng chú ý tới phương pháp luận tiếp cận các hiện tượng văn học Công giáo thông qua những trải nghiệm sáng tạo và nghiên cứu của mình. Chính tư duy và nhãn quan Kitô giáo đã cho ông khả năng/ sự bén nhạy đặc biệt, như là ân sủng, trong việc đọc ra vẻ đẹp linh thánh, huyền nhiệm trong sáng tác của các tác giả Công giáo. Đấy không đơn thuần là vẻ đẹp của ngôn từ, biểu tượng hay kĩ thuật, thủ pháp. Nó là vẻ đẹp của tư tưởng và thi pháp hướng về đức tin. Nó là vẻ đẹp của tinh thần Kitô giáo, của đức tin, đức cậy, đức mến - vẻ đẹp của niềm tín thác vào Thiên Chúa, của hy vọng hướng về tương lai cứu độ, và của tình yêu thương gắn bó với Thiên Chúa cùng tha nhân. Đó là vầng sáng tâm linh cao cả, huyền nhiệm, lộng lẫy trong đời sống các tín hữu nhưng giữ nguyên vẻ bí mật và lạ lùng với những kẻ ngoại đạo. Điều này giải thích vì sao Mai Văn Phấn có góc nhìn và cách tiếp cận khá nhất quán về thế giới nghệ thuật và thi pháp của các tác giả Công giáo. Chẳng hạn, ông chú ý tới “vòng sóng quy tâm, từ cõi người đến cõi thiêng” trong không gian thơ Cao Gia An S.J; hình tượng Đức mẹ Mari trong thơ Xuân Ly Băng; Mĩ học Kitô giáo trong thơ Trần Vạn Giã; quá trình chuyển hóa của biểu tượng trăng trong thơ Trăng Thập Tự; ánh sáng đức tin trong tùy bút của Nguyễn Tham Thiện Kế, hoặc trong truyện ngắn của Vinh Kiu, ông nhận ra “thập giá tình yêu trong hôn nhân ngoại giáo”… Khi đọc lại sáng tác của Hàn Mặc Tử, Mai Văn Phấn phân tích rất thuyết phục (và cũng đầy xuất thần) về trạng thái sáng tạo có tính thần khí, đầy huyền nhiệm trong bài Thánh nữ Đồng Trinh Maria. Có thể nói, đó là một cách đọc, cách viết mang tinh thần cộng thông sâu sắc của Mai Văn Phấn với các tác giả Công giáo. Tâm thức Kitô giáo khiến Mai Văn Phấn có khả năng tương thông và kết nối với những thi hữu - tín hữu là lẽ đương nhiên. Nhưng điều này cũng ban cho ông sự bén nhạy đặc biệt trong việc phát hiện những vẻ đẹp linh thánh, cao cả, tinh thần hướng tới cái Thiêng, Ánh sáng và sự cứu rỗi ở những người viết vốn không phải tín đồ Công giáo. Bài viết về thơ Nguyễn Quang Thiều “dưới cái cây ánh sáng” là một ví dụ tiêu biểu. Tôi nghĩ bài viết này cũng là một gợi ý hay về tính mở trong đức tin và mĩ học Kitô giáo. Nó không giới hạn ở bộ phận văn học Công giáo hay khép kín trong phạm vi giáo hội hoặc cộng đoàn tín hữu mà còn có thể mở ra nhiều kênh giao tiếp với văn học ngoài Công giáo, làm phong phú và đa dạng hóa tư duy thẩm mĩ của văn học Việt Nam hiện đại. 

Trong cuốn sách này, tác giả không giới hạn việc khảo sát, nghiên cứu ở các hiện tượng văn học công giáo Việt Nam mà còn mở rộng liên hệ, đối sánh với một số hiện tượng văn học Công giáo trên thế giới. Việc gắn kết các hiện tượng văn học Công giáo trong bối cảnh lịch sử, xã hội giúp nhà phê bình có thêm căn cứ để xác định, đánh giá giá trị của các hiện tượng ấy cả về phương diện văn học lẫn thần học. Mặt khác, cách làm này cũng giúp ông có thể định vị chính xác hơn tiến trình tinh thần - tư tưởng thẩm mĩ của văn học Công giáo trong bối cảnh văn học của Việt Nam nói riêng, thế giới nói chung.  

Phê bình văn học từ góc độ tư tưởng - thẩm mĩ, Mai Văn Phấn đặc biệt quan tâm đến cái đẹp, cái đẹp của Đức tin, cái đẹp của cấu trúc và ngôn ngữ sáng tạo. Thậm chí, ta có thể nói đến ý thức cấu trúc trong phê bình văn học của ông - cấu trúc không gian, cấu trúc nhịp điệu, cấu trúc chủ đề - tư tưởng… Điều này thể hiện ngay trong các tác phẩm phê bình của ông. Từ Không gian khác[3] đến Nhịp điệu vẽ lối đi[4], và hiện tại là Trong Ơn Gọi, mỗi tác phẩm là một cấu trúc mang tính tượng trưng (đây là kiểu tư duy nghệ thuật quen thuộc của Mai Văn Phấn). Riêng với Trong Ơn Gọi, cuốn sách đã tạo ra một cấu trúc tinh thần toàn vẹn, thống nhất, thấm đượm sâu sắc đức tin, niềm hy vọng, tình yêu thương Thiên Chúa, tình yêu tha nhân và sự sáng tạo nghệ thuật.

Mai Văn Phấn rất mạnh về khả năng đọc văn bản, khả năng phát hiện những giá trị thẩm mĩ trong các tác phẩm văn chương, nhất là những hiện tượng mới, có tính cách tân, gây khó với độc giả phổ thông. Ông chú ý gắn phân tích văn bản với các tri thức lí luận, dùng tri thức lí luận để tiếp cận, lí giải. Tuy nhiên, trong cuốn sách này, có đôi chỗ tôi vẫn muốn trao đổi thêm cùng ông. Ví dụ, trong bài Hành trình cứu chuộc trong văn xuôi công giáo hậu hiện đại, một số đối tượng khảo sát không hoàn toàn phù hợp với khái niệm “văn xuôi hậu hiện đại”. Cho dù những sáng tác này có thể sử dụng một số thủ pháp hậu hiện đại thì về căn bản, tâm thức, thái độ mĩ học chi phối chúng không phải là tâm thức, thái độ hậu hiện đại. Mặt khác, “hậu hiện đại” là khái niệm lí thuyết phức tạp, cần được thuyết minh chặt chẽ, đặc biệt, trong trường hợp này, khi tác giả sử dụng chúng nhằm chỉ một loại hình văn xuôi Công giáo có tính đặc thù. Nên chăng, trong bài viết, tác giả có thể cân nhắc để 1) dùng khái niệm hoặc cách diễn đạt phù hợp hơn với đối tượng và mục đích nghiên cứu (ví dụ, “văn xuôi Công giáo hiện đại” thay cho “văn xuôi Công giáo hậu hiện đại”); 2) giới thuyết rõ hơn về giới hạn và tính quy ước trong cách dùng thuật ngữ, khái niệm. Bên cạnh đó, do say sưa với cấu trúc tư tưởng - thẩm mĩ của các tác phẩm, Mai Văn Phấn ít khi đề cập hoặc lí giải tường tận sự chi phối và lấn át của đề tài, chủ đề tôn giáo tới các phương diện hình thức thể hiện, hoặc lí do dẫn đến sự giản đơn, trùng lặp trong cách sử dụng ngôn ngữ, biểu tượng (xuất phát từ mục đích phục vụ giáo lí…) trong sáng tác của một số tác giả thuộc giới tu trì. Nếu làm được điều đó, sự lí giải, đánh giá về các hiện tượng văn học này chắc chắn sẽ khách quan, toàn diện hơn.

Đọc Trong Ơn Gọi, có thể thấy rõ sự kết hợp giữa nhiều vai trò, tư cách trong chủ thể người viết phê bình. Tư cách tín đồ tạo nên cảm hứng, đức tin, khát vọng đọc và viết. Tư cách người sáng tạo, người viết phê bình tạo nên chiều sâu hóa thân, trải nghiệm và phương pháp, thao tác làm việc. Sự kết hợp này cũng tạo ra sự độc đáo của sản phẩm - vừa là kết quả của đức tin Thiên Chúa, đồng thời là kết quả của tinh thần lao động khoa học. Tập sách thể hiện tính nghiêm túc, tư duy thẩm mĩ đồng thời, cũng cho thấy rõ cá tính con người của Mai Văn Phấn: sự khiêm nhu trong vẻ ngoài và hành xử đời sống, sự quyết đoán và quyết liệt trong công việc, nhằm đạt đến mục tiêu đã xác định.

Trong Ơn Gọi là một cuốn sách tầm vóc, có ý nghĩa quan trọng trong việc giúp độc giả hiểu sâu hơn về văn học Công giáo trong dòng chảy rộng lớn, phong phú và đa dạng của văn học dân tộc. Nó cung cấp một cái nhìn vừa bao quát vừa cụ thể về văn học Công giáo Việt Nam, khẳng định vẻ đẹp, giá trị và những đóng góp quan trọng của bộ phận văn học này đối với văn học dân tộc. Công trình này nối tiếp nghiên cứu của nhiều học giả tên tuổi: Lịch sử văn học Công giáo (1965) của Võ Long Tê; Văn học Công giáo Việt Nam - Những chặng đường (2010) của Lê Đình Bảng, Sơ thảo văn học Công giáo Việt Nam (2023) của Nguyễn Vy Khanh, Văn học Công giáo Việt Nam đương đại (2022) của Bùi Công Thuấn… Đó là một sự kế thừa, tiếp nối và mở rộng, phát triển đầy ý thức, nhằm hướng tới cái đích khẳng định và tôn vinh văn học Công Giáo Việt Nam, và nói rộng hơn, là của văn học Việt Nam trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa.

Đức tin Công giáo, rộng ra, là đức tin tôn giáo nói chung, từ góc nhìn văn học, không chỉ cung cấp vật liệu nghệ thuật, mà còn đem lại một nhãn quan, một kiểu tư duy thẩm mĩ riêng, góp phần làm phong phú, đa dạng hóa cách con người nhìn về đời sống và tâm hồn mình. Tiếng nói tâm linh, huyền nhiệm cũng tạo nên vẻ đẹp và những giá trị tinh thần, tư tưởng sâu sắc. Nó nhắc con người hướng đến Đấng - Cao - Cả, những giá trị hướng thượng, ở đó, đức tin vào những giá trị lớn lao, vĩnh hằng, sự tin cậy, niềm hy vọng vào tương lai, tình yêu thương, sự trắc ẩn hướng tới tha nhân và cõi người là những giá trị muôn thuở, cho con người được thanh lọc và cứu rỗi, thực sự trở thành Người. Đó chính là những phương diện giá trị cốt tử của một nền văn học nhân bản, tiến bộ.

Trong Ơn Gọi không chỉ là kết quả của những phân tích, khảo cứu dựa trên kiến thức tín lí và tư duy khoa học, mà trên hết và sâu xa hơn, nó được viết trong ánh sáng thấm nhuần đức tin hướng về Thiên Chúa, cũng là đức tin hướng về những giá trị tâm linh và Cõi Thiêng Sáng Tạo. Nghệ thuật, ở đó, chính là sự liên hội, hợp thông, cất tiếng của mĩ học tâm linh, mĩ học của Đức tin, là “minh chứng thiêng liêng và ân sủng của Thiên Chúa”[5].   

Vinh, 19/8/2025

L.H.Q

___________________

[1] Nhà nghiên cứu, phê bình văn học, Tiến sĩ Lê Hồ Quang (sinh 1974), giảng viên Trường Đại học Vinh. Chị là tác giả nhiều công trình chuyên khảo và tiểu luận phê bình, nổi bật là Âm thanh của tưởng tượng (NXB Hội Nhà văn, 2015), đoạt Giải thưởng Văn học Hội Nhà văn Việt Nam 2015, và Đọc một bài thơ (NXB Đại học Vinh, 2021). (Ghi chú của maivanphan.com)

[2] Vincent Mai Văn Phấn (2025), Trong Ơn Gọi, Nxb Đồng Nai, trang 110. 

[3] Mai Văn Phấn (2016), Không gian khác, Nxb Hội Nhà văn.

[4] Mai Văn Phấn (2024), Nhịp điệu vẽ lối đi, Nxb Hội Nhà văn.

[5] Vincent Mai Văn Phấn (2025), Trong Ơn Gọi, Nxb Đồng Nai, trang 123.  

Sách bán tại Nhà sách Đức Bà Hoà Bình

Địa chỉ: Số 1 Công Xã Paris, P.Bến Nghé, Quận 1, Tp.HCM

• Điện thoại: 0938.037.175 – (028)3.8250.745

• Email: nsachducbahoabinh@gmail.com

Sách bán tại Nhà sách Nước Mặn

Địa chỉ: 116 Trần Hưng Đạo, Quy Nhơn, Bình Định

• Youtube: Tủ sách Nước Mặn 

• Facebook: Tủ sách Nước Mặn