Thơ Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Thái Lan: Diễn trình khai phóng 

 

 

The Great Wave off Kanagawa – Katsushika Hokusai

 

 

Mai Văn Phấn

 

“Biển hết cá

Thuyền tựa vào nhau.”

M.V.P

 

I. Lời mở

 

Trong tiến trình hiện đại hóa văn học, thơ ca luôn đi đầu, như cánh chim báo bão, phản ánh và dự báo những biến động tư tưởng – thẩm mỹ của xã hội. Từ cuối thế kỷ XX, nhiều quốc gia châu Á phải đối diện với những biến động lớn, xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Sự dịch chuyển của các cực quyền lực chính trị, những cú hích kinh tế toàn cầu, làn sóng công nghệ và truyền thông kỹ thuật số, cùng quá trình đô thị hóa tăng tốc đã làm lung lay nền tảng truyền thống vốn tồn tại hàng nghìn năm. Cùng với các cuộc khủng hoảng môi trường, sự va chạm dữ dội giữa toàn cầu hóa và căn tính bản địa, giữa chủ nghĩa tiêu dùng và những giá trị tinh thần, đã buộc đời sống nghệ thuật phải tìm kiếm những lối đi mới. Trong bối cảnh ấy, thơ đương đại là phương tiện thẩm mỹ, trở thành không gian đối thoại, nơi con người tự vấn trước sự đứt gãy, biến động và khát vọng kiến tạo một trật tự tinh thần mới/ khác.

Việc lựa chọn bốn nền thơ Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan làm đối tượng khảo sát xuất phát từ nhu cầu phân tích những tương đồng và khác biệt, nhằm so sánh với diễn trình phát triển của thơ đương đại Việt Nam. Các nền thơ này không chỉ sở hữu bề dày truyền thống lâu đời mà còn chịu sự chi phối sâu sắc của các mô hình chính trị – xã hội đặc thù trong từng quốc gia. Trong quá trình hiện đại hóa, các nền thơ này vừa bảo lưu những giá trị bản địa, vừa chủ động tham gia vào các luồng giao lưu văn hóa toàn cầu, từ đó trở thành những trường hợp điển hình để đối chiếu và soi chiếu hành trình cách tân của thơ Việt Nam đương đại.

Chính từ sự giao thoa ấy, mỗi nền thơ đã sản sinh những mô hình sáng tạo khác nhau, phản ánh cách các cộng đồng văn hóa bản địa ứng xử với hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Thái Lan chứng kiến thơ ca gắn liền phong trào dân chủ và đời sống đường phố; Hàn Quốc cho thấy sức mạnh phản kháng xã hội và tiếng nói nữ quyền nổi lên từ đô thị hóa; Nhật Bản giữ gìn cội nguồn các thể thơ haiku, tanka, nhưng mở ra thi pháp mới của đời sống cá nhân và đô thị hiện đại; Trung Quốc từ phong trào “Thơ Mông lung” cuối thập niên 1970 đến thơ cách tân thế kỷ XXI là minh chứng cho sự phản tỉnh và cách tân mỹ học. Những quốc gia này, giống như Việt Nam, đều phải vừa đối diện với sức ép của lịch sử, vừa buộc phải đối thoại với toàn cầu hóa, nhờ đó tạo thành tấm gương soi chiếu để người Việt chúng ta hiểu rõ hơn con đường đổi mới.

Ở Việt Nam, nếu coi Thơ mới (1932–1945) là cuộc cách mạng thi ca lần thứ nhất, thì sau Đổi mới 1986, thơ ca lại bước vào một cuộc cách mạng lần thứ hai. Đây là giai đoạn thơ phá bỏ lối diễn đạt khuôn sáo, tìm cách khai phóng ngôn ngữ, mở rộng biên độ biểu đạt, đưa vào tác phẩm những vấn đề gai góc của đời sống cá nhân và cộng đồng. Đặt Việt Nam trong bức tranh chung của khu vực, ta sẽ thấy rõ hơn hành trình cách tân, hiện đại hóa của mình, đồng thời nhận diện bản sắc riêng biệt mà thơ Việt đã kiến tạo qua từng giai đoạn lịch sử.

Trên cơ sở đó, bài viết hướng tới ba mục tiêu chính: (1) hệ thống và khái quát một số cơ sở lý luận cũng như bối cảnh lịch sử có liên quan, (2) khảo sát bước đầu một số hiện tượng tiêu biểu trong từng giai đoạn phát triển của thơ tại bốn quốc gia gồm Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan, qua đó nhận diện phần nào vị thế và bản sắc của từng nền thơ trong khu vực, và (3) từ góc độ đối chiếu, liên hệ khái quát với tiến trình thơ cách tân ở Việt Nam sau 1986, nhằm góp phần xác định rõ hơn vị trí cùng những đặc trưng riêng mà thơ Việt đã và đang kiến tạo trong văn học đương đại.

 

II. Khung tham chiếu

 

Nghiên cứu thơ đương đại ở các quốc gia châu Á, trước tiên cần đặt trên nền tảng lý luận văn học so sánh. Theo quan niệm của nhà phê bình văn học Hoa Kỳ René Wellek[1] và học giả Hoa Kỳ Henry H. H. Remak[2], văn học so sánh (comparative literature) không chỉ đối chiếu tác phẩm giữa các nền văn học mà còn nhằm phát hiện những điểm tương đồng, dị biệt và sự tiếp biến văn hóa trong bối cảnh toàn cầu hóa. Chính phương pháp so sánh này mở ra khả năng nhận diện thơ đương đại không chỉ trong phạm vi nội địa, mà còn trong mối quan hệ đa chiều với khu vực và thế giới, từ đó khẳng định bản sắc riêng trong sự giao thoa và biến động của thời đại. Trong cuốn "Theory of Literature" (Lý thuyết văn học), René Wellek và Austin Warren[3] từng nhấn mạnh: “So sánh là một phương pháp được sử dụng trong toàn bộ phê bình và khoa học, và không hề, theo bất kỳ cách nào, mô tả đầy đủ các quy trình đặc thù của nghiên cứu văn học. Việc so sánh hình thức giữa các nền văn học – hoặc thậm chí giữa các phong trào, nhân vật và tác phẩm – hiếm khi trở thành một chủ đề trung tâm trong lịch sử văn học […] Trên thực tế, thuật ngữ “văn học so sánh” đã bao hàm và hiện vẫn bao hàm nhiều lĩnh vực nghiên cứu và nhóm vấn đề khác nhau. […] Một nghĩa khác của “văn học so sánh” giới hạn nó trong việc nghiên cứu mối quan hệ giữa hai hay nhiều nền văn học […] Quan niệm thứ ba… đồng nhất văn học so sánh với nghiên cứu văn học trong tính toàn thể của nó, với “văn học thế giới”, với “văn học tổng quát” hoặc “văn học phổ quát”[4].

Như vậy, Wellek và Warren cho thấy phạm vi văn học so sánh có thể trải rộng từ việc nghiên cứu mối quan hệ giữa các nền văn học đến cái nhìn bao quát về văn học thế giới. Quan điểm này có ý nghĩa đặc biệt trong nghiên cứu thơ đương đại châu Á, nơi thi ca vừa chịu tác động từ nội lực truyền thống, vừa tiếp biến trong giao lưu xuyên quốc gia. Đồng thời, định nghĩa của Henry H. H. Remak – coi văn học so sánh là việc nghiên cứu văn học vượt ra ngoài phạm vi một quốc gia, trong mối liên hệ với nghệ thuật, triết học, lịch sử và khoa học xã hội – càng khẳng định tính liên ngành và toàn cầu của phương pháp này.

Vận dụng cơ sở lý luận ấy vào khảo sát thơ Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Thái Lan và so sánh với Việt Nam sẽ giúp làm nổi bật hai cấp độ: (1) sự tiếp nối và cách tân trong phạm vi từng nền thơ, và (2) sự tương tác, đối thoại, ảnh hưởng lẫn nhau trong khu vực và toàn cầu. Cách tiếp cận này cho phép nhận diện thơ đương đại như một hiện tượng vừa mang dấu ấn văn hóa dân tộc, vừa gắn liền với tiến trình hiện đại hóa chung của thế giới.

Bên cạnh đó, lý thuyết diễn ngôn (Théorie du discours/ Discourse Theory) của nhà tư tưởng và nhà phê bình văn hóa Pháp Michel Foucault[5] cho phép tiếp cận thơ ca như một không gian diễn ngôn, nơi mà cá nhân, tập thể và cộng đồng cùng tham gia kiến tạo ý nghĩa. Theo Foucault, tri thức không bao giờ tồn tại ở trạng thái trung tính; nó được hình thành và vận hành trong mạng lưới quan hệ quyền lực, nơi những giá trị, chuẩn mực và các hệ thống nhận thức liên tục được định hình và điều chỉnh. Trong bối cảnh này, diễn ngôn vừa là công cụ tạo dựng đối tượng nghiên cứu, vừa là cơ chế quy định cách thức con người hiểu và hành xử, từ nhận thức cá nhân đến quan hệ xã hội. Khi áp dụng vào thơ đương đại, lý thuyết của Michel Foucault mở ra khả năng phân tích các lớp nghĩa, giọng điệu, hình thức và chủ đề thi ca như sản phẩm của lịch sử, văn hóa, chính trị, và các mối quan hệ quyền lực cụ thể, đồng thời cho phép soi chiếu cách thơ phản ánh và tham gia vào các cuộc tranh luận công cộng, từ phong trào dân chủ, đô thị hóa, đến ký ức hậu chiến hay phản tỉnh hậu cách mạng trong từng quốc gia.

Nghiên cứu thơ đương đại châu Á còn có thể khai thác lý thuyết diễn ngôn của Michel Foucault để nhận diện thơ như một không gian tư tưởng – xã hội nơi ý nghĩa được kiến tạo liên tục. Theo Foucault, mỗi biểu hiện tri thức đều không trung lập, mà hình thành trong mạng lưới quan hệ quyền lực, nơi các giá trị, chuẩn mực và cơ cấu nhận thức tác động lẫn nhau, điều chỉnh cả hành vi và cách nhìn nhận của cá nhân và tập thể. Nhìn dưới lăng kính này, thơ ca trở thành một diễn ngôn, phản ánh đời sống tinh thần, tham gia trực tiếp vào các dòng tranh luận xã hội và chính trị, kiến tạo nhận thức về lịch sử, văn hóa, và hiện thực. Khi áp dụng vào bốn nền thơ Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan, lý thuyết diễn ngôn giúp ta thấy rằng mỗi nền thơ đều hình thành trong những bối cảnh quyền lực và tri thức đặc thù. Thơ Thái Lan phát triển trong các diễn ngôn dân chủ và đời sống đường phố, thể hiện khả năng phản kháng và khẳng định tự do cá nhân; thơ Hàn Quốc phản chiếu đô thị hóa nhanh chóng, sự trỗi dậy của nữ quyền và các vấn đề xã hội, đồng thời vận dụng thi ca như công cụ phân tích và phê phán xã hội; thơ Nhật Bản kết hợp truyền thống haiku, tanka với đời sống hậu chiến và đô thị hiện đại, tạo ra diễn ngôn cá nhân – tập thể tinh tế; thơ Trung Quốc, từ phong trào “Thơ Mông Lung” đến thơ cách tân hiện đại, vừa phản tỉnh chính trị, vừa thí nghiệm về hình thức và ngôn ngữ, cho thấy sự vận động giữa truyền thống và hiện đại, bản địa và toàn cầu. Quan sát thơ qua lăng kính diễn ngôn không chỉ giúp nhận diện các tầng ý nghĩa, mà còn làm rõ cách mỗi nền thơ vận hành trong mối quan hệ quyền lực – tri thức, từ đó mở ra khả năng so sánh và đối chiếu với thơ Việt Nam sau Đổi mới 1986. Theo đó, ta có thể thấy rõ hơn cách thơ Việt phản ánh biến động xã hội, tiếp nhận các luồng ảnh hưởng ngoại vi, đồng thời kiến tạo bản sắc riêng trong tiến trình hiện đại hóa thi ca.

Lý thuyết tiếp biến văn hóa (acculturation), cũng là một khung tham chiếu quan trọng, không do một cá nhân duy nhất khởi xướng, mà được hình thành và phát triển trong ngành nhân học và xã hội học từ đầu thế kỷ 20. Những đóng góp hệ thống và được ghi nhận sớm nhất của ba nhà nhân học Hoa Kỳ Robert Redfield (1897–1958), Ralph Linton (1893–1953) và Melville J. Herskovits (1895–1963) đã công bố bài viết “Memorandum for the Study of Acculturation” (1936, tạm dịch: Bản ghi nhớ về nghiên cứu tiếp biến văn hóa), định nghĩa tiếp biến văn hóa là quá trình thay đổi văn hóa và tâm lý xảy ra khi hai nhóm văn hóa giao lưu, tương tác. Đây được xem là nền tảng học thuật đầu tiên về lý thuyết tiếp biến văn hóa. Trước đó, các nghiên cứu sơ khai về giao lưu văn hóa đã xuất hiện trong các tác phẩm của nhà kinh tế học người Thụy Điển Gunnar Myrdal (1898–1987), nghiên cứu ảnh hưởng xã hội và kinh tế của giao lưu văn hóa. Trong tác phẩm "An American Dilemma" (1944, tạm dịch: Một nan đề Hoa Kỳ), Gunnar Myrdal đã phân tích sâu sắc mâu thuẫn giữa lý tưởng "American Creed" (Tín điều Hoa Kỳ) – một hệ thống giá trị đề cao tự do, bình đẳng và cơ hội cho mọi cá nhân – và thực tế phân biệt chủng tộc đối với người Mỹ gốc Phi. Ông cho rằng sự phân biệt này không chỉ là vấn đề đạo đức mà còn là nghịch lý trong xã hội Mỹ, nơi mà lý tưởng dân chủ không được thực thi đầy đủ đối với mọi công dân. Myrdal nhận định rằng để giải quyết mâu thuẫn này, cần phải thay đổi nhận thức và hành vi của người da trắng, đồng thời cải thiện điều kiện sống của người Mỹ gốc Phi, từ đó thúc đẩy quá trình hội nhập và tiếp biến văn hóa một cách công bằng hơn. Như vậy, Redfield, Linton và Herskovits là những người hệ thống hóa khái niệm và mô hình lý thuyết đầu tiên của tiếp biến văn hóa.

Ngoài ra, mỹ học tiếp nhận (Reception Aesthetics) của hai học giả tiêu biểu của trường phái Konstanz (Đức): Hans Robert Jauss (1921–1997) và Wolfgang Iser (1926–2007) cung cấp thêm một lớp phân tích quan trọng: thơ đương đại không chỉ tồn tại trong văn bản mà còn trong sự tiếp nhận của độc giả, nơi ý nghĩa được kiến tạo liên tục và biến đổi theo kinh nghiệm, tri thức và bối cảnh xã hội của cộng đồng.

Như vậy, khi kết hợp lý thuyết văn học so sánh, lý thuyết diễn ngôn và lý thuyết tiếp biến văn hóa, nghiên cứu thơ đương đại châu Á vừa có thể phân tích hình thức, nội dung và bối cảnh, vừa nhận diện quá trình tiếp nhận – biến đổi – sáng tạo văn hóa, từ đó làm rõ vị thế, bản sắc và khả năng đối thoại xuyên quốc gia của từng nền thơ.

 

*

Lịch sử phát triển thơ đương đại châu Á cần được đặt trong bối cảnh tiến trình lâu dài của thi ca từ cổ điển đến hiện đại. Các bước phát triển này phản ánh thay đổi trong thẩm mỹ và thi pháp sáng tác, gắn chặt với biến động chính trị, xã hội, kinh tế và văn hóa từng quốc gia. Từ những thể loại cổ điển được hình thành và bảo tồn qua nhiều thế kỷ, thơ ca từng bước mở rộng hình thức, đề tài và cách biểu đạt, chuyển từ những chuẩn mực nghiêm ngặt của truyền thống sang những thử nghiệm tự do, đa dạng của thời hiện đại. Nhìn tổng quan, mỗi quốc gia đều có những giai đoạn quan trọng: thời kỳ cổ điển với những di sản văn học nền tảng, giai đoạn trung đại – cận đại ghi dấu những cách tân về hình thức và nội dung, và giai đoạn hiện đại – đương đại, nơi thi ca hòa nhập vào dòng chảy quốc tế, vừa giữ bản sắc vừa tiếp nhận những ảnh hưởng toàn cầu. Điểm xuyết những mốc quan trọng này giúp chúng ta thấy rõ mối quan hệ giữa lịch sử, xã hội và sáng tạo văn học, đồng thời nhận diện những hướng đi, xu hướng mới trong thơ đương đại châu Á.

 

III. Thơ Trung Quốc: Cội rễ và chân trời mở

 

Thơ ca Trung Quốc là một trong những dòng chảy thi ca lâu đời và đồ sộ nhất của nhân loại, với lịch sử hơn ba nghìn năm phát triển liên tục. Từ những khúc dân gian, lễ nhạc cung đình thời sơ khai, đến đỉnh cao rực rỡ của thơ Đường – Tống, rồi bước vào công cuộc hiện đại hóa trong thế kỷ XX, thơ Trung Hoa không chỉ phản ánh tâm tư, khát vọng và biến động của dân tộc, mà còn để lại dấu ấn sâu sắc trong diện mạo văn học khu vực và thế giới.

Ở mỗi thời kỳ, thơ ca Trung Quốc đều sản sinh những gương mặt lớn, những thể loại và phong cách độc đáo, góp phần định hình nghệ thuật cũng như thúc đẩy sự đổi mới không ngừng của thi ca. Từ Kinh Thi – cội nguồn cổ điển, qua Lý Bạch (701–762), Đỗ Phủ (712–770), Bạch Cư Dị (772–846) của thời Đường, Tô Đông Pha (1037–1101), Lý Thanh Chiếu (1084–1155) thời Tống, đến những tiếng thơ cách mạng, nhân bản và đầy trăn trở hiện đại như Quách Mạt Nhược (1892–1978), Ngải Thanh (1910–1996), Bắc Đảo (1949 – ), Dương Liên (1955 – ), Tào Thùy (1982 – ), Triệu Lệ Hoa (không rõ năm sinh), Dư Tú Hoa (1976 – )…, thi ca Trung Hoa luôn vừa kế thừa truyền thống, vừa tìm tòi cách tân để đáp ứng nhu cầu tinh thần của thời đại.

Ngày nay, trong bối cảnh toàn cầu hóa, thơ Trung Quốc vừa tiếp tục khẳng định bản sắc dân tộc, vừa đối thoại sâu rộng với thi ca thế giới, chứng tỏ sức sống mạnh mẽ và vị thế quan trọng trong di sản văn học nhân loại.

 

*

Lịch sử thơ ca Trung Quốc khởi nguồn từ Kinh Thi – thi tập sớm nhất được lưu truyền, ra đời khoảng từ thế kỷ XI đến VI TCN. Kinh Thi gồm 305 bài, phần lớn là dân ca và ca khúc cung đình, phản ánh phong tục, tín ngưỡng, đời sống lao động, tình yêu nam nữ, cùng những bài tụng ca nghi lễ của triều đình. Không chỉ mang giá trị văn học, Kinh Thi còn giữ vị trí đặc biệt trong hệ thống Nho học, được xem là một “kinh điển” có chức năng giáo hóa, định hình những chuẩn mực đầu tiên về ngôn ngữ, âm luật và thi pháp.

Bước sang thời Chiến Quốc (475–221 TCN) – giai đoạn lịch sử đầy biến động khi nhà Chu suy yếu, các chư hầu phân tranh, chiến tranh liên miên giữa bảy nước lớn (Tần, Sở, Yên, Tề, Hàn, Triệu, Ngụy) – thơ ca Trung Hoa chứng kiến bước ngoặt lớn với sự xuất hiện của Khuất Nguyên (340–278 TCN), đại thi nhân đầu tiên được ghi nhận trong lịch sử và được xem như người mở đầu cho dòng thơ trữ tình. Di sản của ông được tập hợp trong “Sở từ” (Lời ca nước Sở), với những tác phẩm tiêu biểu như “Ly tao” (Nỗi buồn ly biệt), “Thiên vấn” (Hỏi trời), “Cửu ca” (Chín khúc ca), “Cửu chương” (Chín thiên chương) và “Hoài sa” (Ôm cát). Trong đó, kiệt tác “Ly tao” đã mở ra dòng Sở từ giàu cảm xúc bi phẫn, hình tượng phóng khoáng và đậm dấu ấn cá nhân, đánh dấu sự chuyển biến từ tính tập thể, nghi lễ của “Kinh thi” sang khẳng định cái tôi trữ tình. Thơ Khuất Nguyên thấm đẫm khát vọng lý tưởng, nỗi uất hận trước thời cuộc, đồng thời khẳng định cá tính sáng tạo mạnh mẽ, qua đó đặt nền móng cho sự phát triển lâu dài của thơ ca trữ tình Trung Quốc và khẳng định thi ca vừa là công cụ giáo huấn vừa là phương tiện biểu đạt tâm hồn, khát vọng con người.

Có thể nói, thời kỳ sơ khai – cổ đại là giai đoạn đặt nền móng vững chắc cho toàn bộ thi ca Trung Hoa sau này. Từ sự cân bằng giữa yếu tố tập thể và cá nhân, giữa tính nghi lễ và tính trữ tình, thơ ca Trung Quốc đã sớm định hình đặc trưng: vừa gắn bó với đời sống xã hội, vừa mở rộng biên độ sáng tạo nghệ thuật, để rồi tiến tới những đỉnh cao huy hoàng ở thời kỳ cổ điển.

 

*

Sau khi văn học Trung Hoa rời khỏi không khí hùng tráng, thiên về chính luận và sử thi của thời Tiên Tần, thơ ca bắt đầu chuyển hướng tinh tế hơn, tập trung vào khía cạnh cá nhân, nội tâm và chiêm nghiệm. Sự phát triển này đánh dấu quá trình thơ ca dần tách khỏi khuôn khổ nghi lễ và chính luận, hướng tới việc biểu đạt cảm xúc riêng, mối quan hệ tinh tế giữa con người và thiên nhiên, cũng như khám phá mỹ học thanh nhã trong hình thức và ngôn ngữ. Đến thời Lục Triều và Nam Bắc triều (thế kỷ III–VI), thơ trữ tình và chiêm nghiệm chính thức chiếm vị trí trung tâm, đặt nền móng cho dòng thơ sơn thủy, với người khởi xướng tiêu biểu là Tạ Linh Vận (385–433), một đại biểu của nhóm văn nhân nổi tiếng thời Đông Tấn. Thơ của ông gắn liền với cảnh quan núi sông, coi thiên nhiên như tấm gương phản chiếu tâm hồn, đồng thời khẳng định vị thế độc lập của thơ ca trong việc biểu đạt cá tính. Mạch cảm hứng này được tiếp nối và mở rộng, đặt nền móng cho mỹ học gắn con người với vũ trụ, và ảnh hưởng sâu đậm đến thơ Vương Duy (701–761) thời Đường, với phong cách thanh nhã, giàu chất họa, hòa quyện giữa thi và họa. Giai đoạn này trở thành thời kỳ thơ ca tìm kiếm sự hài hòa giữa con người và vạn vật, mở đường cho những sáng tác giàu chất triết lý, mỹ học và nghệ thuật về sau. Tiếp theo là thời Đường (618–907) – đỉnh cao rực rỡ nhất của thơ ca cổ điển Trung Hoa, được mệnh danh là “thời hoàng kim” của thi ca. Trong suốt ba thế kỷ tồn tại, hàng vạn bài thơ của hơn hai nghìn tác giả đã được lưu giữ và tập hợp trong bộ sách 全唐诗[6] (tạm dịch: Toàn Đường Thi/ Toàn bộ thơ ca thời Đường), trở thành kho tàng văn học vô giá. Nổi bật nhất là ba thi hào: Lý Bạch với bút pháp lãng mạn, phóng khoáng, tràn đầy cảm hứng tự do và tình yêu thiên nhiên, được tôn là “thi tiên”; Đỗ Phủ, đại diện xuất sắc cho khuynh hướng hiện thực, thơ chan chứa nỗi niềm yêu nước, thương dân, khắc họa bi kịch con người trong thời loạn, được suy tôn là “thi thánh”; và Bạch Cư Dị, với lối thơ bình dị, dễ hiểu, gắn bó mật thiết với đời sống dân chúng, giàu giá trị xã hội và tinh thần nhân đạo. Thơ Đường vượt khỏi phạm vi quốc gia, trở thành chuẩn mực nghệ thuật cho Đông Á, ảnh hưởng sâu sắc đến các nền văn học lân cận như Nhật Bản, Triều Tiên và Việt Nam, đồng thời khẳng định vị thế toàn cầu của thi ca Trung Hoa trong tiến trình văn học thế giới.

 

*

Nếu thơ Đường đạt đến cực thịnh về số lượng, chất lượng và ảnh hưởng, thì thời Tống (960–1279) lại chứng kiến bước phát triển rực rỡ khác, tập trung vào thể từ – hình thức trữ tình gắn chặt với âm nhạc, nhịp điệu tinh tế và khả năng biểu cảm sâu sắc. Thơ từ thời Tống không chỉ là công cụ diễn đạt cảm xúc cá nhân mà còn trở thành phương tiện thể hiện quan điểm chính trị, triết lý và mỹ học. Tô Đông Pha là đại diện tiêu biểu, với phong cách kết hợp hào sảng và uyên bác; những bài từ của ông vừa phóng khoáng, bay bổng, vừa giàu triết lý, phản ánh quan niệm sống và thái độ đối với xã hội, đồng thời mở rộng biên độ biểu cảm cho thể từ sau này. Lý Thanh Chiếu, nữ thi nhân kiệt xuất, nổi bật với những bài từ tinh tế, tha thiết, giàu xúc cảm cá nhân nhưng vẫn mang tính triết lý sâu sắc, qua đó khẳng định vị thế và năng lực sáng tạo của phụ nữ trong văn đàn Trung Hoa vốn chủ yếu do nam giới thống trị. Tân Khí Tật (1140–1207) mang đến giọng điệu hùng tráng, ngôn ngữ dồn nén và giàu sức mạnh cảm xúc, thể hiện khát vọng yêu nước mãnh liệt và tinh thần bi tráng trước những biến động chính trị, tạo nên sức sống đặc sắc cho thơ từ Tống. Nhìn chung, thơ từ thời Tống vừa kế thừa truyền thống trữ tình tinh tế của thơ Đường, vừa phát triển theo hướng phong phú về hình thức, âm điệu, nội dung và chiều sâu triết lý, trở thành một giai đoạn rực rỡ và độc đáo trong lịch sử văn học cổ điển Trung Hoa.

 

*

Sang thời Nguyên (1271–1368), bối cảnh xã hội và chính trị nhiều biến động đã tác động sâu sắc đến đời sống văn học, khiến thơ ca truyền thống phần nào suy thoái so với thời Đường và Tống. Thay vào đó, các hình thức văn học khác như tạp kịch và tản khúc phát triển mạnh mẽ, trở thành phương tiện biểu đạt phong phú về đời sống xã hội, con người và âm nhạc. Quan Hán Khanh (1241–1320) là một trong những tác giả nổi bật của tạp kịch thời Nguyên, để lại nhiều vở kịch giàu nhịp điệu, lời thoại sinh động, đồng thời phản ánh những bất công xã hội, nỗi đau và khát vọng của nhân dân. Mã Trí Viễn (sinh khoảng 1250, mất trong khoảng 1321-1324) nổi bật với các tản khúc và kịch từ, thơ ca của ông tinh tế, giàu nhạc điệu, kết hợp hài hòa giữa miêu tả thiên nhiên, cảm xúc cá nhân và hiện thực xã hội, thể hiện sâu sắc nỗi cô đơn, thất vọng cũng như khát vọng sống của con người trong thời loạn. Qua những sáng tác này, thời Nguyên dù thơ truyền thống suy giảm nhưng văn học vẫn duy trì sức sống mạnh mẽ, phát triển những hình thức mới giàu âm nhạc, giàu sức biểu cảm và phản ánh sinh động đời sống xã hội.

 

*

Thời Minh – Thanh (1368–1911) là giai đoạn mà thơ ca Trung Hoa dần mang tính ước lệ, bác học, chú trọng hình thức, quy tắc và giáo hóa, ít có những đột phá về nội dung hay cảm xúc so với các thời kỳ trước. Tuy nhiên, các phong trào tao đàn, những nhóm văn nhân tập trung sáng tác theo lối trữ tình, thơ ca sơn thủy hay từ khúc, vẫn duy trì sinh khí văn học, khẳng định sức sống lâu dài của thi ca cổ điển. Trong giai đoạn này, nhiều nhà thơ tiêu biểu để lại dấu ấn như Ngô Thừa Ân (1500–1582) với các bài thơ trữ tình pha lẫn yếu tố triết lý, Từ Vị (1521–1593) nổi bật với thơ sơn thủy tinh tế, giàu cảm xúc và màu sắc cá nhân, Lý Chí (1527–1602) với lối thơ tự do, đậm tính triết lý, thể hiện sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, hay Hàn Dũ (768–824) trong các tác phẩm sớm được các học giả Minh – Thanh truyền tụng, gợi nhắc tinh thần học thuật và triết lý sâu sắc. Quan trọng hơn, ảnh hưởng của thơ cổ điển Trung Hoa đã vượt ra ngoài biên giới, lan tỏa mạnh mẽ đến các nền văn học lân cận. Điển hình là Nguyễn Du (1765–1820, Việt Nam), khi sáng tác Truyện Kiều, đã tiếp thu sâu sắc thi pháp thơ Đường – Tống, từ hình thức đến nhịp điệu và cách biểu đạt cảm xúc, chứng minh sức lan tỏa quốc tế và khả năng thích ứng của di sản thơ ca Trung Hoa. Như vậy, thời kỳ cổ điển Trung Hoa không chỉ là “kho báu” thi ca, tạo nên những chuẩn mực thẩm mỹ vượt thời gian, mà còn mở rộng ảnh hưởng ra toàn khu vực, để lại dấu ấn sâu đậm trong lịch sử văn học nhân loại.

 

*

Sang thế kỷ XX, trong bối cảnh Trung Quốc trải qua nhiều biến động lịch sử – từ sự sụp đổ của nhà Thanh, phong trào Ngũ Tứ[7], chiến tranh chống ngoại xâm, cách mạng xã hội chủ nghĩa, đến cải cách mở cửa – thơ ca Trung Hoa cũng đồng hành cùng dân tộc, đổi mới mạnh mẽ cả về nội dung lẫn hình thức, trở thành tiếng nói phản ánh nỗi đau, khát vọng và lý tưởng của con người. Phong trào Ngũ Tứ (1919–1949) đánh dấu bước ngoặt lịch sử quan trọng khi thơ ca dần từ bỏ Hán văn cổ điển, chuyển sang bạch thoại – ngôn ngữ đời thường, gần gũi với quần chúng, phản ánh trực tiếp đời sống xã hội. Các nhà thơ tiêu biểu của giai đoạn này như Hồ Thích (1891–1962), Lỗ Tấn (1881–1936), Quách Mạt Nhược và Ngải Thanh kêu gọi giải phóng ngôn ngữ, đề cao cá tính và tinh thần phản biện, biến thơ thành công cụ biểu đạt khát vọng dân chủ, tự do và nhân bản. Đồng thời, thơ ca Trung Hoa tiếp nhận ảnh hưởng phương Tây, từ các khuynh hướng thơ tự do, thơ tượng trưng, lãng mạn và hiện thực, làm phong phú diện mạo thi ca, tạo nên sự đa dạng về thể loại, nhịp điệu và hình thức biểu đạt. Khuynh hướng dân chủ – khai phóng của phong trào Ngũ Tứ đã đặt nền móng cho sự phát triển của thơ hiện đại Trung Quốc, biến thơ thành không gian sáng tạo, nơi trí thức trẻ thể hiện tiếng nói cá nhân, kết hợp truyền thống và hiện đại, phản ánh sinh động đời sống xã hội và tâm thức thời đại.

 

*

Sau khi nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa được thành lập ngày 1 tháng 10  năm 1949, thơ ca trở thành một bộ phận quan trọng trong đời sống văn hóa, gắn chặt với lý tưởng cách mạng và công cuộc xây dựng đất nước. Giai đoạn này, được gọi là thơ cách mạng và hiện thực xã hội chủ nghĩa (1949–1976), chi phối mạnh mẽ văn đàn Trung Hoa, với nội dung chủ yếu ca ngợi công – nông – binh, tôn vinh tinh thần tập thể, lòng trung thành với Đảng Cộng sản Trung Quốc và những thành tựu cách mạng. Giọng điệu thơ hùng tráng, mang tính tuyên truyền, nhấn mạnh những giá trị lý tưởng, hy sinh và cống hiến, đồng thời củng cố niềm tin và khát vọng xây dựng xã hội mới. Các nhà thơ tiêu biểu của giai đoạn này gồm Ngải Thanh (giai đoạn sau), với những bài thơ giàu cảm xúc cách mạng, vừa biểu đạt cá nhân vừa phản ánh khát vọng của dân tộc; Quách Mạt Nhược với những bài thơ mang tinh thần yêu nước và khí phách thời đại. Trong giai đoạn này, thơ ca không chỉ là hình thức nghệ thuật mà còn là công cụ giáo dục tư tưởng, góp phần tạo nên diện mạo văn học đặc thù của Trung Quốc hiện đại, phản ánh mối quan hệ chặt chẽ giữa văn chương, chính trị và xã hội.

 

*

Sau khi kết thúc giai đoạn thơ cách mạng, cùng với những biến động xã hội và những đổi thay sâu sắc trong đời sống văn hóa, thơ Trung Quốc dần chuyển hướng từ các hình mẫu tuyên truyền hùng tráng sang tìm kiếm sự tự do biểu đạt, đặt nền móng cho những trào lưu mới. Trào lưu “Thơ Mông lung” xuất hiện trên thi đàn Trung Quốc vào cuối thập niên 1970, đầu thập niên 1980, trong bối cảnh hậu Đại Cách mạng Văn hóa và mở đầu công cuộc Cải cách mở cửa. Ban đầu mang hàm ý tiêu cực, nhưng sau đó trở thành tên gọi chính thức cho một phong trào thơ hiện đại nổi bật với tinh thần cách tân mạnh mẽ. Thơ Mông lung phá vỡ các quy phạm cũ, đề cao tiếng nói cá nhân, phản ánh tâm trạng hoang mang, day dứt của lớp thanh niên trải qua mười năm biến loạn, đồng thời nối tiếp tinh thần nhân bản hiện đại từ phong trào Ngũ Tứ.

Trào lưu gây tranh luận mạnh mẽ trên văn đàn: nhóm ủng hộ, gồm ba nhà phê bình, Tạ Miễn (1919–1990), Tôn Thiệu Chấn (1923–1985) và Từ Kính Á (1931–2002), đánh giá thơ Mông lung là “sự trỗi dậy mới”, mở ra nguyên tắc mỹ học hiện đại, chú trọng nội tâm, sáng tạo hình thức và khẳng định giá trị cái tôi cá thể. Ngược lại, nhóm phản đối gồm các nhà phê bình, như Đinh Lực (1925–1998), Trịnh Bá Nông (1928–1987), Trình Đại Hy (1920–1990), và nhà thơ Tang Khắc Gia (1910–1984), cho rằng thơ Mông lung bí hiểm, quái dị, thậm chí “phản nghịch” và không phù hợp với tiêu chí hiện thực chủ nghĩa, nghi ngờ giá trị nghệ thuật và tư tưởng của nó. Tuy vậy, cuộc tranh luận không dập tắt trào lưu, mà thúc đẩy sự đổi mới, làm lay động quan niệm thi học truyền thống và mở ra hướng đi mới cho thơ Trung Quốc hiện đại.

Về mặt nội dung, thơ Mông lung tập trung khai thác thế giới nội tâm, phản tư về nhân tính, bi kịch xã hội, và giá trị “tự ngã”; thể hiện sự phản kháng trước các phong trào chính trị cực đoan, giữ lửa cho truyền thống nhân văn trong văn học. Thơ Mông lung sử dụng tượng trưng, ẩn dụ và các thủ pháp ám thị, kiến tạo không gian thi cảnh mơ hồ, đa nghĩa, phản ánh sự mông lung và phức hợp của tâm hồn con người, khác biệt rõ rệt so với lối tả thực truyền thống.

Các nhà thơ tiêu biểu cho trào lưu thơ Mông lung bao gồm: Quách Lộc Sinh (1948 –, còn mang bút danh Thực Chỉ), với các tác phẩm “Đây là Bắc Kinh 4 giờ 8 phút” và “Tin vào tương lai”, mở màn cho dòng thơ sáng tác bí mật thời Cách mạng Văn hóa:

 

“Tim tôi thốt nhiên quặn lên từng hồi

Cầm chắc là cái kim đính cúc áo của mẹ đâm xuyên ngực

Lúc này đây, tim tôi thành cánh diều

Sợi dây diều cầm trong tay mẹ tôi

Dây diều căng như muốn đứt”[8]

 

Mạch thơ mở ra khả năng kết nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa cá thể và cộng đồng, giữa trải nghiệm riêng tư và ý thức thời đại. Thơ Mông lung ở đây vận dụng hình tượng và ngôn ngữ mơ hồ, huyền ảo như một cánh cửa dẫn vào thế giới nội tâm phong phú, cho phép người đọc tự do suy tưởng, cảm nhận và đặt câu hỏi về ý nghĩa tồn tại, về những mâu thuẫn, hy vọng, và thất vọng của con người. Sức gợi mở của thi pháp này không chỉ khơi dậy cảm xúc mà còn mời gọi sự đối thoại liên thế hệ, kiến tạo không gian nơi thi ca trở thành phương tiện nhận thức và khám phá bản thân; và cũng hé lộ rằng, ngay trong những bối cảnh khủng hoảng và biến động, thơ vẫn có thể là nơi nuôi dưỡng trí tưởng tượng, lòng nhân ái, và khát vọng tự do, mở ra hướng đi cho sáng tác đương đại vượt qua những giới hạn của hiện thực và truyền thống.

Bắc Đảo (1949 – ) – nhà thơ tiêu biểu cho trào lưu “Thơ Mông lung” –  mở đầu với hai bài thơ “Trả lời” và “Mọi thứ” biểu hiện tâm trạng hoang mang, nghi ngờ và phản kháng của thế hệ thanh niên Trung Quốc sau Cách mạng Văn hóa:

 

TRẢ LỜI

 

Bỉ ổi là giấy thông hành của người bỉ ổi

Cao thượng là dòng mộ chí của người cao thượng

Hãy xem đấy, trên trời cao mạ vàng

Bay đầy bóng người chết đổ ngổn ngang

 

Kỷ băng hà đã qua

Vì sao nơi nơi đều băng giá?

Góc Hảo Vọng thấy rồi

Vì sao ngàn buồm đua trong biển chết đó thôi?

 

Ta đến với thế giới này

Chỉ mang giấy, dây thừng và cái bóng

Để trước khi xử án

Đọc lên những lời phán quyết của ta.

 

Mách bảo ngươi, thế giới bao la

Ta – không – tin – gì cả

Dù dưới chân ngươi, nghìn tên khiêu khích đó

Thì hãy coi ta là lẻ một của nghìn.

 

Ta không tin trời vẫn màu xanh

Ta không tin tiếng vọng từ sấm sét

Ta không tin mộng là giả hết

Ta không tin không quả báo lúc qua đời.

 

Nếu có đê chắc chắn chặn biển khơi

Nước mặn đắng hãy dồn vào tâm khảm

Nếu đất liền chắc chắn cao lên

Hãy để loài người chọn đỉnh cao cuộc sống

 

Nếu biến chuyển và vì sao lấp lánh

Đang giăng đầy trời quang đãng chẳng đậy che

Là chữ tượng hình năm nghìn năm tuổi

Là hướng tương lai bao cặp mắt trông về.

(Bản dịch của Nguyễn Hữu Thăng)

 

Bắc Đảo mở ra một chiều kích mới cho nhận thức về thơ Mông lung, là tiếng nói cá nhân trong khủng hoảng, là cách thức đối diện với thế giới rộng lớn đầy bất trắc và mâu thuẫn. Thơ ở đây như một tấm gương phản chiếu những nghi vấn, thất vọng và khát vọng của con người, đồng thời đặt ra các vấn đề về niềm tin, đạo lý và giá trị sống mà không đưa ra câu trả lời cố định. Sức mạnh gợi mở nằm ở khả năng tạo dựng không gian để người đọc tự do suy tưởng, đặt mình vào sự căng thẳng giữa hiện thực và tượng trưng, giữa quá khứ và tương lai, giữa cá thể và tập thể. Bằng cách khai thác hình thức mông lung, huyền hoặc và biểu tượng phức hợp, đoạn thơ mở ra khả năng, như một công cụ nhận thức, mời gọi đối thoại liên thế hệ, và khơi dậy trí tưởng tượng, lòng nhân ái, cũng như niềm khát vọng tự do trong sáng tác đương đại. Nhà thơ gợi ý rằng, ngay cả trong bối cảnh hỗn loạn và mất mát, thơ vẫn có thể là nơi định hình ý nghĩa, là không gian để con người tìm kiếm sự hiện hữu và tương lai.

Nhà thơ Cố Thành (1952 – ) thể hiện tinh thần đổi mới và tính cách tân đặc trưng của trào lưu “thơ Mông lung”, đồng thời phát triển những hướng đi riêng so với các thi nhân cùng thời. Thơ ông khai thác thế giới nội tâm phức hợp, cảm giác hoang mang, day dứt cá nhân sau biến động xã hội, đồng thời mở rộng những suy tư về lịch sử, ký ức tập thể và những mâu thuẫn xã hội sâu sắc. Ngôn ngữ trong thơ Cố Thành mang tính tượng trưng, ám thị, gợi hình mà không giải thích, tạo ra không gian huyền hoặc giàu sức gợi, buộc người đọc phải tự liên kết, tự đối thoại và tự đặt câu hỏi về tồn tại, giá trị và thời cuộc. Điểm đáng chú ý là thơ Cố Thành vừa giữ được tính đối thoại trước các chuẩn mực truyền thống và áp lực chính trị, vừa thể hiện sự nhạy cảm với chiều sâu triết lý và văn hóa, khiến tác phẩm mang tính biểu cảm cá nhân, mở rộng khả năng nhận thức xã hội. Có thể nói, Cố Thành góp phần làm phong phú thêm mỹ học “thơ Mông lung” và đồng thời khẳng định vai trò của thơ hiện đại như một không gian tự do cho tưởng tượng, suy tư và khát vọng khám phá bản thể con người.

 

TRỞ VỀ

 

Đừng ngủ, đừng, em

Em yêu, con đường còn dài

Đừng đến quá gần cạm bẫy của rừng xanh

Đừng mất hy vọng

 

Hãy viết địa chỉ

Lên tuyết ướt trên tay

Hay dựa vào vai anh

Khi mình đi qua buổi sáng nhiều sương sớm

 

Vén bức màn bão giông trong suốt

Mình sẽ đến nơi mình từ đó ra đi

Một vạt đất xanh

Bao quanh ngôi chùa cổ

 

Ở nơi đấy, anh sẽ đứng gác

Cho giấc mơ em ưu phiền

Xua đi những bầy đêm

Chỉ giữ lại những chiếc trống đồng và mặt trời

 

Ở bên ngoài ngôi chùa

Những con sóng nhỏ xíu

Lặng lẽ bò lên bờ biển

Rồi run rẩy rút về.

(Bản dịch của Vũ Hoàng Linh)

 

Cảm giác mông lung trong “Trở về” được chuyển hóa thành sự nhạy cảm trước thế giới xung quanh, sự quan tâm đến đời sống cá thể và cộng đồng, đồng thời gợi những liên tưởng về ký ức, nơi chốn và sự che chở. Thơ không hướng tới lời giải đáp dứt khoát, mà tạo ra một vùng mở, nơi người đọc có thể tự do cảm nhận những rung động nội tâm, hình dung các tương tác tinh tế giữa con người và môi trường, giữa hiện thực và giấc mơ. Sức gợi mở của đoạn thơ còn nằm ở khả năng dung hòa giữa yếu tố biểu tượng và chi tiết đời thường, giữa hiện hữu vật chất và cảm giác tinh thần. Cách sử dụng hình ảnh mơ hồ, các chi tiết tượng trưng như ngôi chùa, sóng biển, bức màn bão giông hay những chiếc trống đồng vừa khơi dậy tưởng tượng vừa mời gọi sự chiêm nghiệm về hành trình sống, về niềm hy vọng và sự kết nối giữa các thế hệ. Thơ Cố Thành duy trì tinh thần đổi mới của trào lưu “thơ Mông lung”, đồng thời mở rộng không gian thi pháp, biến trải nghiệm cá nhân thành trường đối thoại tinh tế, có chiều sâu và khả năng mở rộng nhận thức cho người đọc; cũng gợi ý rằng, ngay trong những bối cảnh bất ổn và hỗn loạn, thơ vẫn có thể là nơi nuôi dưỡng lòng nhân ái và khát vọng tìm về cội nguồn tinh thần.

Thơ Mông lung là bước ngoặt quan trọng trong lịch sử thơ hiện đại Trung Quốc, nơi tiếng nói cá nhân, sự mơ hồ và tính tượng trưng được đề cao, phá vỡ những ràng buộc truyền thống và thách thức các chuẩn mực thẩm mỹ cũ. Thơ Mông lung không chỉ cách tân về hình thức, mà còn mở rộng nhận thức về thế giới nội tâm, về mối quan hệ giữa cá thể và cộng đồng, giữa quá khứ và hiện tại, giữa hiện thực và tưởng tượng. Tư tưởng trong thơ mang tính phản tỉnh sâu sắc, khai thác những mâu thuẫn xã hội, bi kịch nhân sinh, đồng thời bảo vệ giá trị tự do, nhân bản và khát vọng sáng tạo.

Về mặt thẩm mỹ, trào lưu này mở ra những khả năng biểu đạt mới, nơi ngôn ngữ và hình ảnh không bị gò bó, mà trở thành những công cụ gợi mở, mời gọi người đọc suy tưởng, đối thoại và tự tìm kiếm ý nghĩa. Nhờ vậy, thơ Mông lung đã khẳng định vai trò của thi ca như một không gian tự do, vừa phản ánh thực tại vừa kiến tạo thế giới tưởng tượng, đồng thời mở ra hướng đi mới cho thơ Trung Quốc đương đại: hướng đến sự phong phú nội tâm, sự đa nghĩa trong hình ảnh, và khả năng kết hợp giữa đổi mới cá nhân và ý thức thời đại. Đây là một di sản tinh thần, vừa thử thách vừa truyền cảm hứng, góp phần làm phong phú cảnh quan thi ca, nâng cao giá trị tư tưởng và thẩm mỹ, đồng thời khơi dậy trí tưởng tượng và lòng nhân ái trong sáng tác đương đại.

 

*

Di sản của “thơ Mông lung”, với tinh thần cách tân, tự do nội tâm và khả năng khai thác mâu thuẫn xã hội, đã đặt nền tảng cho sự xuất hiện của các trào lưu “Hậu Mông lung” vào thập niên 1990. Trào lưu này phát triển và phân nhánh, tạo nên bức tranh thơ ca đa dạng với nhiều khuynh hướng mới, trong đó nổi bật là thơ tân hiện thực, nơi các nhà thơ phản ánh đời sống thường nhật bằng ngôn ngữ giản dị, gần gũi, chú trọng vào những chi tiết đời thường nhưng giàu sức biểu đạt. Thơ tân hiện thực không tìm cách tạo ra những hình ảnh mơ hồ hay tượng trưng phức tạp, mà tập trung vào trải nghiệm thực tế, quan sát tinh tế và cảm nhận nội tâm, mang lại cảm giác chân thực với người đọc.

Đáng chú ý trong thời kỳ này là sự trỗi dậy mạnh mẽ của thơ nữ quyền, với những tiếng nói nữ giới ngày càng mạnh mẽ và có sức ảnh hưởng trên thi đàn. Nữ thi sĩ Thư Đình (1952 – ) là gương mặt tiêu biểu của khuynh hướng này. Thơ bà khẳng định ý thức nữ quyền và bản ngã, đặt cái nhìn nữ tính vào trung tâm trải nghiệm, đồng thời phản ánh khát vọng tự do, tình yêu và sự hiện hữu của con người trong bối cảnh rộng lớn. Với ngôn ngữ giàu hình ảnh gợi mở, giàu tính biểu tượng, Thư Đình đã góp phần mở rộng biên độ biểu đạt của thơ ca Trung Quốc đương đại, trở thành một trong những tiếng nói quan trọng và độc đáo sau trào lưu thơ “Hậu Mông lung”.

 

THUYỀN HAI CỘT BUỒM

 

Hai cánh buồm đẫm ướt sương rơi.

Nhưng gió giục, không chần chừ được nữa,

Bến bờ yêu ơi!

Hôm qua thuyền vừa từ biệt

Hôm nay bờ lại đây rồi,

Ngày mai ở nơi xa tít,

Trên vĩ độ khác gặp nhau.

Một ngọn đèn, một cơn gió lớn

Khiến chúng ta lại ở hai đầu.

Chẳng sợ đâu chân trời góc biển,

Làm sao để chiều chiều sớm sớm

Bờ trong hành trình thuyền đậu rồi xa.

Thuyền vẫn luôn trong tầm mắt của bờ.

(Bản dịch của Nguyễn Hữu Thăng)

 

Bài thơ mở ra không gian giàu tính biểu tượng, nơi hình ảnh con thuyền và bờ bãi ẩn dụ cho sự xa cách hay hội ngộ, gợi những suy tư sâu xa về hành trình hiện hữu của con người. Trong sự dịch chuyển liên tục, thuyền và bờ luôn vừa gần vừa xa cách, gắn bó và chia lìa, tạo nên nhịp điệu căng thẳng nhưng đầy sức sống. Cách diễn đạt dung dị mà hàm súc này cho thấy thơ ca không chỉ dừng ở việc biểu đạt cảm xúc cá nhân, mà còn chạm đến tầng nghĩa phổ quát: khát vọng kết nối, niềm tin vào sự hiện diện của nhau ngay trong chia ly, và khả năng vượt qua khoảng cách để giữ lấy ý nghĩa cuộc sống. Ở đây, thi ca được khẳng định như một phương tiện gìn giữ niềm tin và nuôi dưỡng khát vọng tự do, đồng thời mở ra cho người đọc không gian đối thoại với chính mình và với thế giới rộng lớn.

Nhà thơ Hải Tử (1964–1989), vừa gắn bó với truyền thống vừa đậm màu sắc siêu thực, trở thành hiện tượng đặc biệt trong thi đàn Trung Quốc cuối thế kỷ XX. Thơ ông thấm đẫm tinh thần lãng mạn và bi kịch, luôn hướng tới những biểu tượng lớn như mặt trăng, biển cả, mùa xuân, đêm tối, để từ đó khắc họa khát vọng tự do, tình yêu và sự hòa điệu với vũ trụ. Trong thế giới thơ ấy, cái tôi trữ tình thường xuất hiện như một linh hồn nhạy cảm, vừa khao khát được hòa nhập, vừa cô độc giữa đời sống hiện thực đầy khắc nghiệt. Ngôn ngữ thơ Hải Tử giàu tính biểu tượng, giản dị mà hàm súc, kết hợp giữa giọng điệu mơ mộng và chiều sâu triết lý, gợi ra không gian tinh thần rộng lớn, nơi con người đối thoại với thiên nhiên, lịch sử và số phận. Từ đó, thơ ông không chỉ phản ánh nỗi đau và sự hoang mang của một thế hệ sau biến động xã hội, mà còn để lại giá trị thẩm mỹ sâu sắc, nuôi dưỡng khát vọng nhân văn và khẳng định sức mạnh tinh thần của thi ca.

 

MƯA

 

Châm đuốc ra khỏi thuyền xem ruộng mì đầu non mưa ướt

Hạt mì nhỏ nhoi và yếu ớt làm sao!

 

Rồi trước tượng thần, tắt đuốc

Chúng tôi lặng lẽ dựa vào nhau

Tiên nữ là em, rất sâu cuối trại

 

Trăng như quầng lửa lạnh lùng choàng bông hoa dại

Ở phương Nam, bơi lội giữa bầu trời

Bơi trong đêm, vượt qua đỉnh đầu tôi

 

Nơi gò cao thôn xóm nghèo nhỏ bé

Như một hạt lúa mì

Như một chiếc ô

Cô gái khoả thân lặng lẽ trong ô

 

Cô gái nghèo cô đơn như nữ vương trong ô đơn độc

Nắng và mưa chỉ cho em bụi mù, bùn đất

Em ở trong ô tránh né mọi nỗi phiền

Không nhỏ lệ và cũng quên hồi ức

(Bản dịch của Nguyễn Hữu Thăng)

 

Hải Tử mở ra một thế giới ám gợi, nơi những hình ảnh tưởng chừng vụn vặt của đời sống nông thôn lại được nâng lên thành biểu tượng về sự tồn tại mong manh, cô độc và khao khát che chở. Ở đây, hiện thực và mộng tưởng đan xen, làm nổi bật cảm thức bi kịch của con người nhỏ bé trước thiên nhiên, số phận và ký ức. Sức mạnh của đoạn thơ không nằm ở sự miêu tả trực tiếp, mà ở khả năng khơi mở những tầng nghĩa khác nhau: nỗi buồn lặng lẽ, sự khao khát tình yêu thương, và cái nhìn đầy nhân bản về thân phận con người; gợi cho người đọc ý thức rằng thơ ca không chỉ là nơi trú ngụ của cái đẹp, mà còn là không gian để con người đối diện với sự cô đơn, tìm kiếm ý nghĩa sống và thắp sáng khát vọng giữa bóng tối hiện thực.

Nhìn chung, thơ “Hậu Mông lung” ở thập niên 1990 là sự tiếp nối tinh thần đổi mới trước đó, chứng tỏ khả năng phân nhánh linh hoạt, dung nạp nhiều phong cách và hướng đi mới. Trào lưu này vừa bảo tồn những giá trị nhân bản, cá thể và phản kháng của thơ Mông lung, vừa mở rộng biên giới thẩm mỹ, kiến tạo một nền thi ca hiện đại phong phú, đa chiều, đồng thời phản ánh sinh động những biến động xã hội, tâm lý và văn hóa của Trung Quốc cuối thế kỷ XX.

 

*

Giai đoạn từ năm 2000 đến nay, thơ đương đại Trung Quốc đã bước vào một kỷ nguyên đa dạng và hội nhập sâu rộng cùng thế giới, phản ánh rõ những biến đổi của thời đại toàn cầu hóa và công nghệ số. Trên phương diện liên văn hóa, nhiều nhà thơ Trung Quốc đã khẳng định vị trí của mình trên văn đàn quốc tế, tiêu biểu như Dương Liên, với bài thơ “大地” (tạm dịch: Đại địa) đoạt Giải Neustadt năm 2011. Bài thơ “Đại địa” khắc họa hình tượng đất như một thực thể sống, vừa nuôi dưỡng vừa chôn vùi, là cội nguồn của sự sống, cũng là nơi lưu giữ ký ức và cái chết. Đất hiện lên như ẩn dụ về lịch sử và căn tính Trung Hoa, chất chứa những vết thương tập thể sau biến động thời đại. Với giọng điệu sử thi – triết học và ngôn ngữ giàu tầng nghĩa, “Đại địa” trở thành bản tụng ca trầm hùng và ám ảnh, tiêu biểu cho phong cách thơ Dương Liên trong việc kết nối trải nghiệm cá nhân với ký ức cộng đồng và suy tư vũ trụ.

Một hướng đi khác mang dấu ấn hậu hiện đại là thơ giải trung tâm, ngoại biên và phân mảnh, nơi các nhà thơ khai thác hình thức phi lý, ký ức đứt đoạn và cảm thức đô thị hóa. Tiêu biểu là Hàn Đông (1961 – ) với các tác phẩm như “Chúng ta là những con thú” hay “Ngày thường”, cho thấy sự dịch chuyển từ biểu đạt lý tưởng sang phản ánh những chi tiết đời thường nhưng gợi nhiều suy tư. Song song với đó, khuynh hướng sinh thái và phản tư xã hội ngày càng rõ nét, thể hiện trong thơ Dư Tú Hoa, nữ thi sĩ nông dân mắc bệnh bại não đã vượt lên khiếm khuyết để trở thành hiện tượng thi ca Trung Quốc. Từ tập “Dấu vết” (1998) đến “Nữ thần cây cối”, nữ sĩ khẳng định tiếng nói mạnh mẽ về tự do, nhân phẩm và sinh thái, đồng thời mở rộng biên giới nghệ thuật khi bước sang lĩnh vực vũ đạo với vở kịch thơ “Vạn tấn ánh trăng” (2024), nơi thơ ca, múa đương đại và thị giác kết hợp thành “điệu nhảy của sự sống”, truyền cảm hứng về nghị lực và khát vọng sống trọn vẹn. Dưới đây là trọn vẹn vài thơ “Nếu em vẫn sống” của chị:

 

NẾU EM VẪN SỐNG

 

Nếu em vẫn sống

Nếu em vẫn sống, còn anh thì già đi.

Anh không còn là người đàn ông được chị em yêu thích.

Nếu em vẫn sống, và vẫn còn khỏe mạnh.

Em sẽ chọn một ngày đi thăm anh.

Anh hỏi hàng trăm lần em từ đâu đến.

Em trả lời em là gió, anh sẽ tin.

Em trả lời em là cát, anh cũng sẽ tin.

Em không nói em là người phụ nữ yêu anh, anh cũng sẽ không tin.

Suốt cuộc đời này, anh là người đàn ông của 100 người phụ nữ.

Nhưng anh luôn là người đàn ông trong lòng em.

Suốt cuộc đời này, em từng phản bội anh vài lần.

Nhưng cuối cùng lòng em vẫn thuộc về anh.

Anh bôn ba khắp thế giới, để em phải đi tìm anh.

Em luôn là người phụ nữ yêu anh.

Nhưng anh vẫn không tìm thấy em.

Thực ra hai chúng ta đều không cần nói nhiều,

Dù em gặp anh hay anh gặp em.

Cả hai chỉ nhìn nhau trong im lặng.

(Hùng Anh dịch sang tiếng Việt[9])

 

Bài thơ “Nếu em vẫn sống” của Dư Tú Hoa gợi mở trường liên tưởng rộng lớn về tình yêu, ký ức và sự bất toàn của kiếp người. Ở đây, tình yêu không được khẳng định bằng lời hứa hẹn hay sự chiếm hữu, mà bằng sự mơ hồ, phi lý và những khoảng lặng đầy ám ảnh. Giữa những hình ảnh gió, cát, im lặng… là sự khắc khoải của con người trước thời gian, sự phai nhạt của tuổi trẻ và những giới hạn không thể nắm bắt. Bài thơ không đi tìm sự vĩnh cửu mà chấp nhận tình yêu như một dòng chảy đầy biến động, nơi phản bội và thủy chung, hiện hữu và vắng mặt cùng song hành. Chính sự mong manh ấy lại tạo nên một vẻ đẹp khác – vẻ đẹp của tình yêu trong tính hữu hạn, một thứ tình yêu vừa hư ảo vừa khắc sâu, vừa mất mát vừa bền bỉ, khiến người đọc bị thôi thúc suy tư về sự hiện diện của chính mình trong đời sống này. Bài thơ cũng cho thấy rõ ảnh hưởng của thi pháp hậu hiện đại: tính phi lý trong phát ngôn, sự nhập nhằng giữa hiện thực và huyền ảo, cùng cách kiến tạo những khoảng trống để người đọc tự lấp đầy bằng trải nghiệm cá nhân. Tình yêu trong thơ Dư Tú Hoa không còn là biểu tượng vĩnh hằng như trong thi ca lãng mạn cổ điển, mà là sự tồn tại mong manh trong giới hạn thân phận. Chính cảm thức về cơ thể khiếm khuyết, về tuổi tác và sự bào mòn của thời gian đã biến ngôn ngữ tình yêu thành lời đối thoại vừa tha thiết vừa bất lực. Điều này đưa thơ chị trở thành tấm gương phản chiếu cho nỗi niềm chung của con người hiện đại: khát vọng yêu thương và được hiện hữu, ngay cả khi đời sống chất chứa những mất mát không thể khỏa lấp.

Trên văn đàn Trung Quốc đầu thế kỷ XXI nổi bật với tên tuổi của nữ thi sĩ Triệu Lệ Hoa, người đã tạo nên một hiện tượng văn hóa chưa từng có khi thơ chị bùng nổ trên internet. Theo nhà thơ, TS. Nguyễn Thị Thúy Hạnh, những sáng tác ngắn gọn, trực diện, đôi khi vụn vặt nhưng ám gợi của Triệu Lệ Hoa đã mở ra trào lưu pop style trong thơ ca, thậm chí bị cộng đồng mạng châm biếm bằng khái niệm “thơ nước dãi”. Dù còn nhiều tranh cãi, thơ Triệu Lệ Hoa cho thấy sự cực đoan hóa của thơ khẩu ngữ, nhấn mạnh tính phản ẩn dụ và độ không trữ tình, từ đó phản ánh tinh thần hậu hiện đại. Sự kiện này cũng chứng minh vai trò to lớn của internet trong việc dân chủ hóa sáng tác, cho phép thơ ca trở thành một không gian liên văn bản. Bên cạnh Triệu Lệ Hoa, nhiều gương mặt cùng thời như Hàn Đông, Vu Kiên, Dương Lê, Lý Á Vỹ… hay Vương Gia Tân, Tứ Xuyên, Âu Dương Giang Hà cũng góp phần khẳng định sự đa dạng và cách tân của thơ đương đại Trung Quốc. Chính vì vậy, Triệu Lệ Hoa không chỉ là một gương mặt gây sốc, mà còn là cột mốc đặc biệt, khẳng định sức sống và sự biến đổi mạnh mẽ của thơ Trung Quốc trong kỷ nguyên số. TS. Nguyễn Thị Thúy Hạnh nhận định: “…thơ Triệu Lệ Hoa, mặc dù cũng chủ trương vận dụng chất liệu của “văn nói”, nhưng không chú trọng thực hành mặt âm (âm thanh), mà lại hướng về mặt nghĩa. Ở những sáng tác thành công nhất của nhà thơ (Tôi đặt một, Một người phụ nữ khao khát được yêu, Con đường trong mắt xe hơi, Chết trên đường cao tốc, Gió cát thổi qua…), lối viết thơ khẩu ngữ đã phát huy hiệu năng của nó bằng cách sử dụng một ngôn ngữ đơn giản để tạo nên tính đột phá của ý tưởng:

 

Tôi đặt một từ vừa vặn

vào dòng thơ

giống như nhấn một viên đạn vào

nòng súng

câu hỏi dưới đây trở nên

quan trọng:

tôi sẽ bắn ai?”[10]

(Bản dịch của Nguyễn Thị Thúy Hạnh)

 

Thay vì trữ tình hay ẩn dụ, đoạn thơ trên khai thác tính khách quan, sự cô đọng và chi tiết đời thường để mở ra những tầng nghĩa triết lý về thời gian, mối quan hệ và bản thể. Đây là ví dụ điển hình của xu hướng thơ đương đại Trung Quốc hậu hiện đại: sử dụng hình thức giản đơn để tạo chiều sâu tư duy, phá vỡ lối đọc quen thuộc, đồng thời nhấn mạnh vai trò ngôn từ như phương tiện để khảo sát và tái định nghĩa trải nghiệm con người.

“Sự ra đời của các trường phái, hiện tượng thơ ca đầu những năm 2000, chẳng hạn: sự thành lập tập san thơ Nửa thân dưới với chủ trương “phản ý tượng”, “phản thi ý”, “phản văn hóa” do Nam Nhân, Vu Ngang, Doãn Lệ Xuyên, Lý Hồng Kỳ, Trầm Hạo Ba lĩnh xướng (2001); phái thơ Rác giương cao ngọn cờ làm một cuộc cách mạng tinh thần trong thơ ca (2003); thi đàn Cấp Quang (2004) mời gọi những tranh luận tự do xoay quanh các vấn đề thuộc phạm trù sáng tác (như hiểu thế nào là “tân trữ tình”, “khách quan và chủ quan”, “thơ và đạo”, “kĩ thuật sáng tác thơ”, “sáng tác khẩu ngữ”, “viết về thân thể”...); cùng với sự phổ biến của blog tại đại lục từ năm 2005 về sau, v.v… đã góp phần tạo nên sự phát triển mạnh mẽ của thơ ca Trung Quốc theo khuynh hướng đa nguyên hóa.” (Nguyễn Thị Thúy Hạnh)

Một gương mặt gần đây có ảnh hưởng quốc tế mạnh mẽ là Cao Shui (Tào Thùy, 1982), nhà thơ, tiểu thuyết gia, biên kịch và dịch giả tiêu biểu của văn học Trung Quốc đương đại, đồng thời là người sáng lập phong trào “Thơ ca siêu việt”, với mục tiêu tích hợp các nền văn hóa phương Đông – phương Tây, cổ đại – hiện đại. Ông đã xuất bản 20 đầu sách gồm thơ, tiểu luận, tiểu thuyết, dịch thuật và hơn 100 tác phẩm phim ảnh, đoạt hơn 50 giải thưởng quốc tế; các tác phẩm của ông được dịch ra nhiều thứ tiếng và trình diễn tại các liên hoan thơ quốc tế, khẳng định tầm vóc toàn cầu của thơ Trung Quốc hiện đại. Trong thơ Tào Thùy, trí tưởng tượng siêu hình, lịch sử nhân loại và trải nghiệm cá nhân hòa quyện để kiến tạo một không gian nghệ thuật mở rộng biên giới văn hóa, phản chiếu sâu sắc các vấn đề về tự do, bản thể và mối quan hệ giữa con người với thời gian, nơi ngôn ngữ trở thành phương tiện khảo sát và sáng tạo thế giới tưởng tượng giàu triết lý và cảm xúc.

 

THIÊN NGA TRẮNG HAI ĐẦU

 

Chú thiên nga trắng hai đầu

Ban đêm đến từ hai ngả.

 

Nó dừng lại trên đầu tôi giữa Âu và Á.

Hoàng hôn phía Tây, bình minh phía Đông.

Nó nói: "Châu Á bên trái, châu Âu bên phải."

Chúng tôi thịnh vượng giữa hai dòng sông.

 

Thiên nga trắng hai đầu đêm đen tầm nã.

Tôi nhắm mắt cho nó bay vào trong cơ thể.

Từ hôm ấy nó luôn bay từ hai ngả vào tôi.

(Nguyễn Bá Giáp dịch từ tiếng Anh)

 

Tào Thùy mở ra một không gian tưởng tượng giàu tính biểu tượng, nơi trải nghiệm cá nhân, địa lý và lịch sử hội tụ. Thông qua hình tượng thiên nga hai đầu, tác phẩm khám phá sự đồng tồn của những thực tại đối lập – Đông và Tây, quá khứ và hiện tại, ánh sáng và bóng tối – đồng thời gợi nhắc về sự kết nối giữa con người với các dòng chảy văn hóa, thời gian và không gian rộng lớn. Ngôn ngữ tinh giản nhưng giàu nhịp điệu tạo ra hiệu ứng siêu thực, khiến người đọc không chỉ hình dung mà còn cảm nhận sự hòa quyện của các chiều kích tồn tại, từ đó suy ngẫm về mối quan hệ giữa bản thể cá nhân và vũ trụ rộng lớn, nơi ranh giới giữa nội tâm và ngoại giới trở nên mơ hồ và đầy gợi mở.

Có thể nói, thơ Trung Quốc từ sau cách mạng đến nay đã trải qua tiến trình chuyển động quan trọng: từ tập thể hóa – lý tưởng hóa sang cá nhân hóa – đa dạng hóa, từ sự khép kín trong khuôn khổ chính trị sang đối thoại mở với toàn cầu. Trong hành trình đó, thi ca Trung Quốc đương đại vừa giữ được căn tính Á Đông, vừa hòa nhập vào dòng chảy thi ca thế giới, khẳng định sức sống bền bỉ và khả năng làm mới không ngừng của thơ ca trong thế kỷ XXI.

 

*

Thơ ca Trung Quốc là một trong những truyền thống thi ca lâu đời và đồ sộ nhất thế giới, với lịch sử trải dài hơn ba nghìn năm từ Kinh Thi, Sở từ, đến thơ Đường – Tống, rồi bước vào công cuộc hiện đại hóa trong thế kỷ XX. Trải qua nhiều giai đoạn phát triển, thơ Trung Hoa không chỉ in đậm dấu ấn văn hóa dân tộc mà còn tác động sâu rộng đến văn học khu vực và toàn cầu, trở thành một bộ phận quan trọng trong kho tàng thi ca nhân loại.

Trong khu vực, thơ Trung Quốc giữ vai trò quan trọng, đặc biệt là thơ Đường, một thời trở thành hình mẫu cho thi ca Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên. Nhiều nhà thơ và nhà văn khu vực đã kế thừa và sáng tạo dựa trên nền tảng này. Sự tiếp nhận này không chỉ thể hiện sức lan tỏa vượt biên giới mà còn giúp ngôn ngữ, mỹ học và triết lý nhân sinh của thơ cổ Trung Hoa thấm sâu vào nền tảng văn hóa các quốc gia láng giềng, kết hợp với văn hóa bản địa góp phần hình thành các truyền thống thi ca đặc sắc.

Ở quy mô toàn cầu, thơ Trung Quốc cũng được đánh giá là một trong những đỉnh cao cổ điển của nhân loại. Thơ Đường, với sự tinh luyện về hình thức, nhịp điệu và ý tưởng, đã được dịch ra nhiều thứ tiếng và trở thành di sản chung của thi ca thế giới. Bước sang thế kỷ XX, phong trào thơ mới và các khuynh hướng hiện đại thể hiện sự giao thoa, đối thoại sáng tạo với thơ phương Tây, mở rộng khả năng biểu đạt và đa dạng hóa hình thức nghệ thuật. Nhiều nhà thơ Trung Quốc đương đại, như Dương Liên, Bắc Đảo, Tào Thùy… đã được quốc tế công nhận, đưa tiếng thơ Trung Hoa đến với diễn đàn thế giới và khẳng định vị thế nghệ thuật độc đáo của thi ca Trung Quốc trong bối cảnh toàn cầu hóa.

Thơ Trung Quốc khẳng định bản sắc văn hóa riêng biệt, vừa cổ kính vừa độc đáo, từ những hình thức tập thể hóa trong nghi lễ, đến trữ tình cá nhân và các hình thức hiện đại, hậu hiện đại... Thơ Trung Quốc vừa là ký ức văn hóa của dân tộc vừa là nguồn cảm hứng, đối tượng nghiên cứu và bài học nghệ thuật cho nhiều nền văn học khác, đồng thời đóng vai trò cầu nối văn hóa, mở rộng khả năng đối thoại giữa Đông và Tây. Từ những khúc ca sơ khai trong Kinh Thi đến các bài thơ thời kỹ thuật số, thơ ca Trung Quốc đã phản ánh sự phát triển liên tục của tư tưởng, văn hóa và tâm hồn dân tộc. Ở bất kỳ thời kỳ nào, thơ Trung Quốc vẫn giữ vị trí đặc biệt: vừa là tấm gương phản chiếu xã hội, vừa là tiếng nói sâu xa của con người, đồng thời là một trong những đóng góp lớn nhất của văn hóa Trung Hoa cho kho tàng tinh thần nhân loại.

 

IV. Thơ Nhật Bản: Từ "Vạn diệp tập" đến khai phóng

 

Thơ ca Nhật Bản khởi đầu với tuyển tập thơ “Manyōshū” (“Vạn diệp tập”, thế kỷ VIII), với 20 quyển, gồm gần 4.500 bài thơ, quy tụ sáng tác từ hoàng đế đến dân thường, phản ánh chân thực đời sống tinh thần thời Nara[11]. Tuyển tập đề cao cảm xúc con người, đặc biệt là tình yêu, nỗi nhớ, niềm vui và nỗi buồn, thường gắn liền với thiên nhiên như chim muông, hoa lá, núi sông. Thơ trong “Vạn diệp tập” phản ánh đời sống quý tộc, ghi lại lời ca của người dân thường, tôn vinh vẻ đẹp giản dị và truyền thống; đồng thời, tác phẩm thể hiện sự trân trọng vẻ đẹp phù du, nhạy cảm với sự thay đổi và tính vô thường của đời sống.

Đến thời Heian (thời “Bình An”, 794–1185), thể thơ waka đạt đỉnh cao với “Kokinshū” (tạm dịch: Tuyển tập cổ điển của thời Heian), đồng thời đánh dấu “thời kỳ vàng” của văn học Nhật Bản với những kiệt tác như “Genji Monogatari” (tạm dịch: Truyện Genji) của Murasaki Shikibu (khoảng 973–1014) và “Makura no Soshi” (tạm dịch: Ghi chép gối đầu) của Sei Shōnagon (khoảng 966–1017). Sang thời kỳ trung đại (thế kỷ XIII–XVI), thể thơ renga (liên ca) phát triển, tạo nên nghệ thuật nối vần tập thể vừa cao nhã vừa bình dân, mở đường cho haikai no renga (tạm dịch: liên ca hài).

Tới giai đoạn cận đại (thế kỷ XVII–XIX), thơ haiku phát triển mạnh mẽ và được đại thi hào Matsuo Bashō (1644–1694) phát triển thành đỉnh cao, trở thành hình thức nghệ thuật tiêu biểu của văn hóa Nhật Bản. Thơ Bashō thể hiện tinh thần thiền, sự giản dị mà sâu sắc, khai thác mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên với nhịp điệu tự nhiên, cảm xúc tinh tế. Đồng thời, trong cùng thời kỳ, xuất hiện các biến thể hài hước và trào phúng như senryū (thơ châm biếm) và kyōka (thơ cường điệu, trào phúng), mở rộng phạm vi biểu đạt và sự phong phú của thi ca Nhật Bản.

Theo học giả Nga Alexander Arkadyevich Dolin[12], thời kỳ Minh Trị (1868–1912) đánh dấu bước ngoặt hiện đại hóa, khi Nhật Bản tiếp nhận ảnh hưởng phương Tây. Nhà thơ Masaoka Shiki (1867–1902) đã cải cách thơ tanka và haiku, đưa ra tinh thần “hiện thực khách quan”, trong khi thơ tự do xuất hiện cùng những tên tuổi lớn như nhà thơ Natsume Sōseki (1867–1916) và nhà thơ Mori Ōgai (1862–1922), góp phần định hình văn học hiện đại Nhật Bản.

Sang đầu thế kỷ XX, thơ Nhật Bản chứng kiến sự ra đời của các phong trào đổi mới: tanka mới, nhóm Araragi và trường phái haiku Hototogisu gắn với tạp chí cùng tên do Takahama Kyoshi kế thừa từ Masaoka Shiki. Những phong trào này vừa tiếp nối tinh thần truyền thống, vừa mở rộng biên độ biểu đạt, đưa thi ca Nhật bước vào thời kỳ đa dạng và năng động hơn. Cùng thời gian này, thơ Nhật tiếp thu nhiều trào lưu quốc tế như tượng trưng, siêu thực, hiện sinh…

Thơ Hagiwara Sakutaro (1886–1942) mở rộng không gian biểu đạt, đi sâu vào thế giới nội tâm và những rung cảm tinh tế, phức tạp của con người. Ông được coi là người đặt nền móng cho thơ ca hiện đại Nhật. Nếu Tawara Machi hướng đến khoảnh khắc đời thường, trải nghiệm cá nhân và sự kết nối với vật thể cụ thể, thì Sakutaro lại khai thác chiều sâu cảm xúc, nỗi cô đơn, bồn chồn, khát khao và sự bất an – những trạng thái tâm lý gần như phổ quát nhưng được diễn tả với sức mạnh mãnh liệt và chân thực. Nhờ tính tự do về nhịp điệu, hình ảnh giàu sức gợi và ngôn từ tinh tế, thơ Sakutaro mang hơi thở hiện đại, gợi nhắc truyền thống Nhật Bản, tạo nên không gian thơ nội tâm mà triết lý, nơi con người đối diện với sự hữu hạn của đời sống, với thiên nhiên và với chính mình. Giá trị tư tưởng và nghệ thuật của thi tập “Tsuki ni hoeru” (tạm dịch: Hú trăng) không chỉ khai thác cái tôi cá nhân, mà còn ở khả năng biến cảm xúc riêng tư thành trải nghiệm thẩm mỹ, mở ra một hướng đi mới cho thơ hiện đại Nhật Bản. Thi tập “Hú trăng” mở ra không gian nội tâm, nơi cảm xúc cô đơn, bồn chồn, khát khao và bất an của con người hiện đại được thể hiện một cách chân thực và mãnh liệt. Tập thơ khai thác cái tôi cá nhân, mối quan hệ giữa con người và thiên nhiên, đồng thời phản ánh sự lạc lõng, khao khát kết nối và ý thức về sự hữu hạn của đời sống. Sakutaro đã phá vỡ các khuôn mẫu cổ điển, sử dụng nhịp điệu tự do, hình ảnh giàu sức gợi, ngôn từ dung dị nhưng tinh tế, tạo nên một phong cách thơ vừa hiện đại vừa mang hơi thở Nhật Bản truyền thống. “Hú trăng” không chỉ khẳng định giá trị sáng tạo cá nhân của Sakutaro mà còn mở đường cho sự phát triển của thơ hiện đại Nhật Bản, là cây cầu nối giữa tinh thần cổ điển và cảm xúc thời đại mới.

 

CÁI CHẾT CỦA MỘT CON ẾCH

 

Một con ếch bị giết,

lũ trẻ tạo thành một vòng tròn 

và đưa những cánh tay lên,

cùng nhau,

chúng đưa những cánh tay xinh,

nhuốm máu,

trăng xuất hiện,

trên ngọn đồi đứng một người đàn ông.

Dưới chiếc nón của ông có một khuôn mặt.

(Pháp Hoan dịch từ bản dịch tiếng Anh)

 

RÙA

 

Có một cánh rừng,

có một chiếc đầm,

có một mầu xanh thẫm,

trên tay một người đàn ông, cảm nhận sức nặng,

của con rùa vàng óng đang im lìm ngủ,

chịu đựng với nỗi đau,

của cái bản tính cô đơn, lấp lánh này,

nó mò mẫm bơi xuống linh hồn của một người đàn ông

nó lặn xuống đáy sâu của một mầu xanh thẫm.

(Pháp Hoan dịch từ bản dịch tiếng Anh)

 

Hai bài thơ trên của Hagiwara Sakutaro cho thấy, từ không gian truyền thống gắn bó với thiên nhiên và cộng đồng, thi ca chuyển sang khám phá những tầng sâu của cảm xúc, ký ức và hiện hữu bản thể. Sự xuất hiện của cái chết, nỗi cô đơn, cảm giác bất an hay khao khát kết nối không còn chỉ là chi tiết phản ánh đời sống, mà trở thành những biểu tượng cho thân phận con người trong một thế giới nhiều biến động. Đây chính là tinh thần khai phóng và cách tân của thơ hiện đại Nhật: dám phá vỡ khuôn mẫu, mở rộng ngôn ngữ biểu đạt để chạm tới những trạng thái tinh thần phức tạp và phổ quát. Nhờ vậy, thơ ca là sự tiếp nối, là nơi thử nghiệm, đối thoại và tái định nghĩa con người Nhật Bản trong dòng chảy hiện đại hóa và toàn cầu hóa.

Từ cuối thế kỷ XX đến đầu XXI, thơ Nhật tiếp tục đa dạng hóa với phong trào tân haiku và các cách tân hậu hiện đại, mở rộng khả năng biểu đạt của thi ca. Các nhà thơ như Kaneko Tōhta (1919–2018) cùng nhiều gương mặt mới khai thác chất liệu đô thị, ký ức lịch sử và đời sống cá nhân. Sau Thế chiến II, những tiếng nói như Yamaguchi Seishi (1901–1994), Saitō Sanki (1900–1962), Ishigaki Rin (1920–2004), Nakamura Kusatao (1901–1983), Tanikawa Shuntarō (1931–) phản ánh hậu quả chiến tranh, nhịp sống công nghiệp hóa, đồng thời khắc họa sâu sắc xung đột nội tâm và cảm giác cô lập trong xã hội mới.

Nhà thơ Tawara Machi (1962 –) với tập thơ “Salad Anniversary” (tạm dịch: Kỷ niệm salad, 1987) đã khai thác đời sống tinh thần và cảm xúc đời thường, đặc biệt là tình yêu, tình bạn và trải nghiệm hàng ngày của tuổi trẻ, bằng giọng điệu chân thật, hài hước nhưng sâu sắc. Tawara Machi sử dụng ngôn ngữ hiện đại, linh hoạt trong nhịp điệu và hình ảnh, biến tanka cổ điển trở nên gần gũi, vừa gợi hình vừa gợi cảm, đồng thời kết hợp yếu tố kể chuyện, tạo nên những “câu chuyện thu nhỏ” đầy dư âm. Tập thơ không chỉ hồi sinh tanka trong văn học Nhật Bản hiện đại, mà còn mở ra con đường kết hợp truyền thống với trải nghiệm cá nhân đương đại, góp phần đưa tanka đến độc giả trẻ và ra thế giới.

 

“Ngon quá,” em nói, và thế là

ngày 6 tháng 7 –

ngày kỷ niệm món salad của chúng ta”

 

Hay:

“Luôn mở bài hát này

em lao vun vút trên đường ven biển –

“Hotel California”

Anh nhìn em trên ván lướt sóng

giữa màu xanh của biển và trời

Picnic trên bãi biển hai người —

nghĩ về bánh mì trứng

chưa từng đụng tới”

(Ngọc Mai dịch từ bản tiếng Anh[13])

 

Thơ Tawara Machi cho thấy khả năng biến hóa tinh tế của thơ Nhật hiện đại: từ những hình ảnh đời thường, quen thuộc, các khoảnh khắc đời sống cá nhân được nâng lên thành trải nghiệm thẩm mỹ, gợi cảm, giàu nhịp điệu, và mang tính tự sự. Nó nhấn mạnh khả năng biểu đạt của thi ca trong việc kết nối cảm xúc và ký ức, đồng thời mở rộng phạm vi nội dung và hình thức, cho thấy thơ Nhật không ngừng thích ứng với nhịp sống hiện đại và thị hiếu độc giả mới, tạo nên không gian thẩm mỹ vừa riêng tư, vừa phổ quát.

Thế hệ các nhà thơ trẻ Nhật Bản hiện nay nổi bật với sự đa dạng trong giọng điệu và phong cách, từ những tác giả khai thác đời sống thường nhật đến những người mượn yếu tố huyền thoại, siêu thực để phản ánh xã hội và tâm thức cá nhân. Họ thường viết bằng ngôn ngữ giản dị, nhưng ẩn chứa chiều sâu triết lý và cảm xúc, đồng thời thử nghiệm với hình thức, nhịp điệu và kết hợp đa phương tiện. Nhiều nhà thơ trẻ không chỉ quan tâm đến trải nghiệm cá nhân mà còn phản ánh các biến cố lịch sử, thiên nhiên hay xã hội, tạo nên tiếng nói vừa riêng biệt vừa mang tính cộng đồng, mở rộng giới hạn của thơ Nhật đương đại.

Sayaka Osaki (1982 – ), một gương mặt tiêu biểu của thơ trẻ Nhật Bản, tự gọi mình là “Con vật ồn ào”, kẻ “lang thang hay nói”. Thơ chị nhiều lần xuất hiện hình ảnh các con vật như cáo, sóc, gấu nâu, linh dương nhưng lại thấm đẫm sự tĩnh lặng vừa an ủi vừa ám ảnh. Im lặng ấy vang vọng dư chấn động đất, sóng thần, thảm họa hạt nhân năm 2011. Bài thơ “Noisy Animal” (tạm dịch: Con vật ồn ào) cảnh báo không nên tin vào ngôn từ vì “ngôn từ dối trá, yếu đuối và dễ sa vào mộng tưởng”. Với Osaki, ngôn ngữ chính là thảm họa đầu tiên của nhân loại, song trẻ thơ vẫn cất tiếng nói, tái hiện trải nghiệm thảm họa qua lời người khác. Thơ Sayaka Osaki[14] đồng thời mở ra sự lặng im nguyên sơ, gợi nhắc đến tĩnh lặng của vũ trụ trước khi có con người và sau khi ta biến mất. Viết bằng ngôn ngữ giản dị thường ngày, chị xuyên qua lớp bề mặt để chạm đến chiều sâu huyền thoại, tạo nên tiếng nói vừa cá nhân vừa xã hội. Dưới đây là nguyên văn bài thơ “Con vật ồn ào” của chị:

 

CON VẬT ỒN ÀO

 

Đừng tin vào ngôn từ

Đừng tin vào “bầu trời xanh”

Đừng tin vào “trái đất lấp lánh”

Đừng tin vào “ánh sáng hy vọng”

Tôi là con vật ồn ào

Là kẻ bước đi, nói mãi không ngừng

Tôi không chỉ nói những gì mình thấy

Bạn cũng không chỉ nói những gì bạn thấy

Ngôn từ dối trá hay mộng mị

Ngôn từ hèn nhát

Ngôn từ chỉ là lý tưởng, cao vời mà bất lực

Ngôn từ chẳng có sức mạnh

Ngôn từ chẳng làm được gì

Vậy nên, đừng tin vào ngôn từ

Con vật ồn ào nhìn thấy lục địa Pangaea[15] tan vỡ hai trăm triệu năm trước

Nhìn thấy lửa cháy trên vách hang Miến Điện mười ngàn năm trước

Nhìn thấy rác rưởi trôi đầy sông ngòi Edo bốn trăm năm trước

Nhìn thấy tình yêu vụng về của Sugiyama Chiyo[16] sáu mươi năm trước

Nhìn thấy thiên thần của Klee[17] bay giữa mây trời Tokyo

Nhìn thấy lâu đài Kafka ẩn trong thung lũng đồng bằng Musashino

Đừng tin vào ngôn từ

Đừng tin lời chính khách

Đừng tin lời đám đông biểu tình

Đừng tin lời kẻ bệnh tật

Đừng tin lời thầy dạy

Đừng tin lời đàn bà

Đừng tin lời chiến binh

Đừng tin lời minh tinh

Đừng tin lời thợ thuyền

Đừng tin lời tôi

Tất cả con người trên đời đều đã chịu tai ương

Tất cả con người trên đời đều mắc bệnh

Tất cả con người trên đời đều mang triệu chứng

Tất cả con người trên đời đều nhiễm lây

Vậy nên, đừng tin vào ngôn từ

Con vật ồn ào phân tán khắp các thành phố

Chúng tôi cần tiền để có mái nhà

Cần tiền để có miếng ăn

Cần tiền cho ánh sáng và hơi ấm

Chúng tôi cần âm nhạc

Cần tư tưởng

Cần ngôn từ

Không có chúng, thân thể rã rời

Cơn sốt ập xuống

Nhưng đừng tin vào thuốc

Đừng tin thầy bói

Đừng tin ca sĩ

Đừng tin chủ nghĩa tư bản

Đừng tin Kitô giáo

Đừng tin công dân thế giới

Đừng tin vào tình yêu và dũng khí

Đừng bịt tai mình

Tôi là con vật ồn ào

Là kẻ đã vứt bỏ giọng quê xưa

Chỉ một ly mocha cũng khiến lòng đau nhói!

Tôi là con vật ồn ào

Và sẽ là con vật ồn ào cho đến khi tắt thở.

(Ngọc Mai dịch từ bản tiếng Anh[18])

 

Bài thơ mở ra một không gian tưởng tượng rộng lớn nhưng đầy căng thẳng nội tâm, nơi hiện thực và lịch sử, cá nhân và tập thể hòa quyện trong một dòng chảy liên tục. Không chỉ là tiếng nói của một nhân vật hay cá thể, bài thơ như tấm gương phản chiếu những bất toàn, mâu thuẫn và nỗi bấp bênh của đời sống con người hiện đại. Tác phẩm đặt người đọc trước câu hỏi về giá trị và sức mạnh của ngôn từ, đồng thời gợi mở về mối quan hệ giữa bản thể cá nhân với lịch sử, thiên nhiên và cộng đồng, nơi mà sự tồn tại và nhận thức không bao giờ tách rời khỏi nỗi đau, trách nhiệm và khát vọng. Thơ Osaki khơi dậy cảm giác lạc lõng và tỉnh thức, bức bối và chiêm nghiệm, mở ra cách nhìn đa chiều về con người và thế giới, nơi mỗi tiếng nói, dù yếu ớt hay hỗn loạn, đều góp phần định hình nhịp điệu của sự sống.

Thơ Nhật Bản đương đại thể hiện sự đa dạng về phong cách, đề tài và hình thức, từ những giọng điệu giản dị, gần gũi khai thác đời sống thường nhật, tình cảm cá nhân, đến những sáng tác trào phúng, siêu thực hay mang hơi thở huyền thoại, phản ánh xã hội và lịch sử. Tính linh hoạt trong ngôn ngữ, nhịp điệu và hình thức khiến thi ca Nhật vừa giữ được mạch truyền thống vừa mở rộng khả năng biểu đạt, tạo ra những trải nghiệm thẩm mỹ cá nhân và cộng đồng. Các nhà thơ đương đại không ngừng cách tân, kết hợp các ảnh hưởng và trào lưu quốc tế như tượng trưng, siêu thực, hiện sinh hay hậu hiện đại, nhưng vẫn duy trì bản sắc đặc trưng của thơ Nhật: sự tinh tế trong quan sát đời sống, nhịp điệu bình lặng, mạch cảm xúc sâu lắng và mối quan hệ hài hòa giữa con người và thiên nhiên. Nhờ đó, thơ Nhật Bản đương đại vừa hòa vào dòng chảy thơ thế giới, vừa khẳng định vị trí riêng, đóng góp độc đáo vào văn hóa thi ca toàn cầu, đồng thời tiếp tục phát huy tinh thần khai phóng, thử nghiệm và phản tỉnh trong bối cảnh hiện đại.

 

V. Thơ Hàn Quốc: Căn tính và phổ quát

 

Tiến trình thơ ca Hàn Quốc, từ khởi nguyên dân gian đến giai đoạn cổ điển và trung đại, đều hình thành trên không gian chung của bán đảo Triều Tiên, vì vậy được coi là di sản văn học thống nhất của cả dân tộc, không phân biệt Bắc hay Nam. Những thể loại như dân ca, Sijo[19], Gasa[20], Akjang[21], hay thơ trường thiên có tính tự sự, thường diễn đạt cảm xúc, đạo lý, phong cảnh... đều được lưu giữ như một phần bản sắc văn hóa dân tộc. Chỉ đến sau Chiến tranh thế giới thứ hai, khi bán đảo Triều Tiên bị chia cắt năm 1945 và hai nhà nước chính thức ra đời vào năm 1948, văn học mới phân hóa theo hai hướng riêng biệt: ở miền Bắc, thơ ca gắn chặt với lý tưởng xã hội chủ nghĩa và tư tưởng tự chủ, tự lực; còn ở miền Nam, thơ phát triển đa dạng, cởi mở, phản ánh quá trình đô thị hóa, dân chủ hóa và giao lưu quốc tế. Như vậy, có thể khẳng định toàn bộ lịch sử thơ ca Hàn Quốc trước năm 1945 thuộc về truyền thống chung của dân tộc Triều Tiên, còn từ sau đó mới dần hình thành diện mạo riêng của thơ Bắc Hàn và Nam Hàn.

Trong lớp trầm tích văn hóa dân gian, thơ ca trên bán đảo Triều Tiên khởi nguồn từ những bài hát nghi lễ, những khúc dân ca lao động và lễ hội. Các tác phẩm như “Hyangga” (tạm dịch: Hương ca) thời Tân La (thế kỷ VI–X) được coi là hình thái thơ ca sớm nhất, gắn liền với tín ngưỡng Phật giáo và đời sống tâm linh bản địa. Đây là bước nền quan trọng, vừa lưu giữ nhạc điệu dân gian, vừa hình thành ý thức thẩm mỹ sơ khai cho thi ca Hàn Quốc.

 

*

Giai đoạn cổ điển (thế kỷ XV – XVII) đánh dấu sự hưng thịnh của văn học Hàn Quốc dưới triều đại Choson (1392–1910), đặc biệt trong giai đoạn thế kỷ XV–XVII. Đây là giai đoạn mà thơ ca vừa tiếp nối truyền thống dân gian, vừa đạt đến trình độ bác học với nhiều thể loại định hình rõ nét. Ba thể loại tiêu biểu nhất là Akjang, Sijo và Gasa.

Akjang (Nhạc chương), xuất hiện và phát triển mạnh trong thế kỷ XV, thường do nhà vua và tầng lớp quý tộc sáng tác để sử dụng trong lễ nhạc cung đình. Các bài Akjang có vần điệu, nhạc tính, ngôn ngữ trang trọng, thể hiện tư tưởng Nho giáo, ca ngợi triều đình và trật tự xã hội. Tiêu biểu có “Long phi ngự thiên ca” của vua Sejong (Thế Tông), cùng với những tác phẩm như “Nguyệt ấn thiên giang chi khúc”, “Thích phổ tường tiết tương truyền”, thể hiện sự kết hợp giữa âm nhạc, ngôn từ và nghi lễ quốc gia.

Sijo (Thời điệu ca) là thể thơ ba câu, mỗi câu thường gồm 14–16 âm tiết, có kết cấu khởi – thừa – chuyển – hợp. Thể loại này nổi bật bởi sự cô đọng, ngắn gọn nhưng giàu hàm súc, chứa đựng triết lý sống, cảm xúc cá nhân và tình yêu thiên nhiên, vì vậy được cả giới quý tộc lẫn bình dân ưa chuộng, phát triển mạnh mẽ trong giai đoạn trung đại Hàn Quốc. Trong số những tác giả để lại dấu ấn sâu đậm với Sijo, nổi bật có Hwang Jin-I (Hoàng Chân Y, 1506–1544), nữ thi sĩ kiệt xuất, người đã sáng tác nhiều bài thơ giàu cảm xúc, tiêu biểu như "Đêm đông", vừa trữ tình lãng mạn vừa phản ánh tinh thần tự do và khát vọng tình yêu của người phụ nữ. Bên cạnh đó, Yi Hwang (Lý Hoảng, 1501–1570), nhà tư tưởng Nho giáo lớn, cũng vận dụng hình thức Sijo để gửi gắm những lời răn dạy đạo đức, kết hợp tư tưởng triết học với chất thơ súc tích. Yun Seon-do (Doãn Thiện Đạo, 1587–1671) lại ghi dấu ấn với chuỗi "Ngư phủ tứ thời ca", tác phẩm ca ngợi vẻ đẹp thiên nhiên bốn mùa, đồng thời phản ánh đời sống lao động và một triết lý sống thanh cao, an hòa với tự nhiên.

Gasa (Ca từ) là thể loại thơ dài, không giới hạn số dòng, thường mang tính tự sự, kể chuyện, trần thuật hoặc miêu tả, phát triển mạnh từ thế kỷ XV–XVI và có khả năng dung nạp nội dung đa dạng, từ triết lý đạo đức, phong cảnh thiên nhiên đến tình cảm gia đình và xã hội. Trong số các tác giả tiêu biểu, Jeong Kuk-in (Khắc Nhân, 1402–1481) với "Thưởng xuân khúc" ca ngợi vẻ đẹp mùa xuân và tình yêu cuộc sống; Yi Hwang (Lý Hoảng) với các tác phẩm "Đạo đức ca", "Hiếu nghĩa ca" thể hiện tư tưởng Nho giáo kết hợp thi pháp trữ tình; Jeong Cheol (Chính Triết, 1537–1594) với "Tư mỹ nhân khúc" giàu cảm xúc lãng mạn và triết lý nhân sinh; Hur Nan-seol-heon (Hồ Nam Tuyết Huyền, 1563–1589) với "Khuê oán ca" thể hiện tâm sự bi thương và thân phận phụ nữ trong xã hội phong kiến. Bên cạnh ba thể loại chính, thời kỳ này còn chứng kiến sự ra đời của chữ Hangul dưới triều vua Sejong, đánh dấu bước ngoặt lớn trong văn học khi cho phép phụ nữ và tầng lớp bình dân tham gia sáng tác, mở rộng phạm vi tiếp nhận và thưởng thức văn chương. Ngoài thơ ca, văn học chữ Hàn còn phát triển mạnh tiểu thuyết, tiêu biểu là "Cửu vân mộng" của Kim Man-jung (Kim Văn Trọng, 1637–1692), kết hợp Nho–Phật–Đạo, phản ánh triết lý nhân sinh qua hình tượng giấc mộng.

Tóm lại, giai đoạn cổ điển thế kỷ XV–XVII là thời kỳ định hình bản sắc thơ ca Hàn Quốc, gắn bó giữa tư tưởng Nho giáo và cảm hứng dân gian, đa dạng trong thể loại như Akjang, Sijo, Gasa, đồng thời mở ra con đường phát triển văn học quốc ngữ nhờ sự xuất hiện chữ Hangul, mở rộng đối tượng sáng tác và thưởng thức, với tiểu thuyết chữ Hàn như "Cửu vân mộng" là dấu mốc quan trọng, kết hợp Nho–Phật–Đạo trong hành trình mộng tưởng triết lý.

 

*

Bước sang cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX, Hàn Quốc trải qua những biến động lịch sử to lớn: thể chế phong kiến lung lay, đất nước rơi vào vòng xâm lược của Nhật Bản. Đây cũng là thời kỳ “khai sáng cận đại”, nơi các tư tưởng dân chủ, cải cách và tinh thần dân tộc trỗi dậy mạnh mẽ. Thơ ca trong giai đoạn này vừa mang tính kế thừa truyền thống, vừa chịu tác động từ văn hóa phương Tây và trở thành một công cụ đấu tranh, khẳng định bản sắc dân tộc.

Một trong những đặc điểm nổi bật của thời kỳ này là sự xuất hiện của chủ nghĩa dân tộc văn hóa. Giới trí thức, văn nhân khẳng định khái niệm “quốc hồn”, “quốc túy”, đề cao tín ngưỡng Dangun[22] (Đàn Quân) như biểu tượng nguồn gốc dân tộc, phát triển giáo dục quốc sử và cổ vũ việc sử dụng chữ Hangeul. Văn học, đặc biệt thơ ca, trở thành phương tiện truyền bá tinh thần độc lập, chống lại chính sách đồng hóa của Nhật Bản. Thơ vừa mang nội dung trữ tình, vừa mang sức mạnh khích lệ tinh thần dân tộc, tạo nên diện mạo mới mẻ và khẩn thiết của thi đàn Hàn Quốc thời kỳ này.

Cùng lúc, phong trào thơ mới (Sinche si) hình thành, đánh dấu sự chuyển hướng từ khuôn mẫu truyền thống sang tự do hình thức, từ tập thể sang cá nhân. Thơ ca chịu ảnh hưởng của văn học phương Tây, đặc biệt là chủ nghĩa lãng mạn và chủ nghĩa tượng trưng. Trong giai đoạn này, hai tác giả tiêu biểu đã để lại dấu ấn sâu sắc trong văn học Hàn Quốc hiện đại. Kim Sowol (Kim Tử Vân, 1902–1934), với tập thơ "Azaleas" (Hoa đỗ quyên), thể hiện sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa phong vị dân ca truyền thống và cảm xúc cá nhân hiện đại; thơ ông giản dị, gần gũi nhưng chan chứa nỗi buồn, phản ánh khát vọng tình cảm trong một xã hội đầy biến động. Yi Sang (Lý Tường, 1910–1937), nhà thơ tiên phong hiện đại, đi theo hướng cách tân triệt để, sử dụng bút pháp siêu thực, hình ảnh trừu tượng và cấu trúc phi truyền thống; thơ Yi Sang (Lý Tường) mở đường cho những đổi mới về ngôn ngữ và thi pháp, đồng thời phản ánh sự khủng hoảng tinh thần của con người trong thời kỳ đô thị hóa và thực dân.

Phong trào 1/3/1919 của Hàn Quốc (hay còn gọi là Phong trào Samil) là cuộc biểu tình quy mô lớn diễn ra vào ngày 1 tháng 3 năm 1919 nhằm phản đối sự cai trị của thực dân Nhật Bản và giành lại độc lập cho dân tộc. Phong trào này bắt nguồn từ việc công bố Tuyên ngôn Độc lập bởi 33 đại diện dân tộc, châm ngòi cho các cuộc biểu tình trên khắp bán đảo; tuy bị đàn áp dã man, nhưng đã củng cố tinh thần dân tộc và đặt nền tảng cho sự thành lập Chính phủ Lâm thời Hàn Quốc. Trong bối cảnh đó, thơ ca trở thành vũ khí tinh thần, giãi bày cảm xúc cá nhân, trở thành tiếng nói cộng đồng, phản ánh khát vọng tự do và độc lập của cả dân tộc. Các bài thơ vừa mang giá trị nghệ thuật, vừa chứa sức mạnh chính trị, khẳng định vị trí quan trọng của văn học trong lịch sử hiện đại hóa Hàn Quốc. Giai đoạn cận đại vì thế đánh dấu bước chuyển mình quyết liệt của thơ Hàn Quốc: từ khuôn khổ cổ điển sang hiện đại, từ cái chung sang cái tôi, từ chức năng thẩm mỹ đơn thuần sang chức năng xã hội – chính trị, mở đường cho sự phát triển rực rỡ của thơ hiện đại và đương đại.

 

*

Sau khi Nhật Bản rút khỏi bán đảo Triều Tiên năm 1945 và đặc biệt sau cuộc chiến tranh Triều Tiên (1950–1953), xã hội Hàn Quốc trải qua những biến động dữ dội: đất nước bị chia cắt, hàng triệu người ly tán, đời sống kinh tế và tinh thần đều khủng hoảng. Trong bối cảnh đó, thơ ca hiện đại nổi lên như phương tiện biểu đạt nỗi đau chiến tranh, vết thương dân tộc và sự thay đổi nhanh chóng của đời sống đô thị, công nghiệp hóa. Các nhà thơ tập trung vào đề tài xã hội, chính trị và triết học, biến thơ thành diễn ngôn xã hội, chất vấn lịch sử và lên tiếng vì công bằng. Shin Kyong-nim (Thân Cường Nhiệm, 1936 – ) với "Nongchon gayo" (tạm dịch: "Nông thôn ca") phản ánh đời sống nông thôn, tình cảm gắn bó với đất đai và nỗi cơ cực trước làn sóng công nghiệp hóa; Kim Ji-ha (Kim Trí Hà, 1941–2022) với "Punishment Song" (tạm dịch: "Bài ca trừng phạt") sử dụng ẩn dụ và châm biếm để phê phán chế độ độc tài quân sự; Hwang Ji-woo (Hoàng Trí Du, 1952 – ) tập trung khai thác bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng.

Ko Un (Cao Ân, 1933 – ) là một trong những thi sĩ lớn nhất của Hàn Quốc hiện đại, nổi bật với bộ trường ca "Maninbo" (tạm dịch: "Mười nghìn cuộc đời"). Tác phẩm dựng nên một “bách khoa toàn thư bằng thơ” về lịch sử và con người Hàn Quốc, khắc họa chân dung hàng nghìn nhân vật từ đời thường đến các nhân vật lịch sử, kết hợp giữa ký ức cá nhân và lịch sử dân tộc. Thơ của Ko Un thấm đẫm tính dân tộc, giàu tinh thần nhân loại, đồng thời mở rộng biên độ biểu đạt và thi pháp cho thơ Hàn Quốc hiện đại.

 

"Đi trong đêm

Những ánh lửa phía trước trở thành sức mạnh

Những ánh lửa, chỉ những ánh lửa

Hôm qua, hôm nay và vẫn vậy ngày mai."

("Ánh lửa đường xa". Nguyễn Quang Thiều dịch từ tiếng Anh)

 

"Ánh lửa đường xa" của Ko Un mở ra không gian suy tưởng nơi con người và thời gian gặp gỡ, nhấn mạnh sự liên tục, tính bền vững của sức sống. Hình ảnh trong thơ vừa gợi cảm giác nội tâm vừa tạo nhịp điệu trôi chảy, khiến người đọc cảm nhận được mối liên kết giữa cá nhân, cộng đồng và lịch sử. Như vậy, đoạn thơ này thể hiện khả năng của Ko Un trong việc biến những trải nghiệm cụ thể thành biểu tượng thi ca gợi mở, đồng thời củng cố vị thế của ông trong tiến trình cách tân và mở rộng biên độ biểu đạt của thơ Hàn Quốc hiện đại.

Từ thập niên 1980, thơ Hàn Quốc bước vào giai đoạn cách tân mạnh mẽ về thi pháp và nội dung, tiếp nối truyền thống nhưng khẳng định tinh thần khai phóng, mở rộng giao lưu với thế giới. Giọng điệu trở nên đa dạng: từ tiếng nói phản kháng xã hội, phê phán bất công, đến suy tư hiện sinh và tìm kiếm bản thể cá nhân. Thơ không còn giới hạn trên văn bản mà mở rộng sang nghệ thuật trình diễn, liên ngành và kỹ thuật số, đồng thời các nhà thơ nữ xuất hiện nhiều hơn, khẳng định bản lĩnh sáng tạo và góc nhìn nữ quyền.

Tiêu biểu trong giai đoạn này có Choi Seung-ja (Thôi Thắng Tư, 1952 – ) với mạch thơ mạnh mẽ, dữ dội phơi bày sự bất an, cô độc và khát vọng tự do của phụ nữ đô thị; Kim Hyesoon (Kim Hi Tuân, 1955 – ) khai thác tiềm thức, cơ thể và ký ức nữ giới bằng hình ảnh siêu thực, ghê rợn nhưng giàu biểu tượng; Yi In-seong (Lý Nhân Thánh, 1953–) và Hwang Dong-gyu (Hoàng Đông Cừ, 1938–2022) chú trọng hòa quyện cảm quan triết học với đời sống thường nhật, trong khi Shin Kyong-nim vẫn giữ chất dân gian hòa nhập hiện thực đương đại.

Nằm trong diện mạo thơ Hàn Quốc đương đại, Ko Hyung-Ryul (Cao Hưng Liệt, 1954 – ) là một gương mặt tiêu biểu với tập thơ đầu tay “Cánh đồng dưa hấu ở đỉnh Daecheong-bong”, tiếp đó là các tuyển tập “Biển xanh”, “Ánh mắt hoa sương”, “Nhớ bữa cơm ở hiên nhà”… Năm 2019, Nhà xuất bản Hội Nhà văn Việt Nam đã ấn hành tập thơ song ngữ Việt – Hàn của ông với nhan đề “Thác mặt trời”, do Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Vân dịch từ nguyên tác tiếng Hàn. Trong toàn bộ hành trình sáng tác, Ko Hyung-Ryul vận dụng thi pháp giao thoa giữa cảm hứng vũ trụ luận và trải nghiệm nhân sinh, từ đó khai mở chiều kích tâm linh trong mối tương quan con người – thiên nhiên – thời gian. Giọng thơ ông hướng nội, giàu suy tư hiện sinh, đồng thời tổ chức hình tượng theo trục biểu tượng – huyền nhiệm, làm sáng rõ những câu hỏi về tính hữu hạn của kiếp người và khả năng cộng thông của sinh thể với thế giới.

 

“Chỉ có tế bào của tôi

Đã trở thành chất lỏng trong con sâu bướm rồi đang vụt bay lên

Ai đó đã lấy trộm bóng tối trong tim và mang đi mất”.

“Có một vầng trăng liêu xiêu trồi lên trên mặt đất hàng ngày”

(“Mũi lao ngày ngày lao tới”. Nguyễn Thị Thu Vân dịch từ tiếng Hàn)

 

Hay:

“Từ khi cổ họng bị khô khốc vì cơn khát nước

Những bậc thang và công tơ điện đã đứng dậy

Và có một chiếc thang máy đang đi lên trên đỉnh núi”.

(“Thứ mãi chẳng thể đến”. Nguyễn Thị Thu Vân dịch từ tiếng Hàn)

 

Thơ Ko Hyung-Ryul trở thành không gian tư tưởng, nơi con người được đặt trong mối quan hệ phức hợp với thiên nhiên, thời gian và vũ trụ. Các hình ảnh cụ thể – siêu hình, thực – ẩn dụ, đan xen và cộng hưởng, tạo nên một nhịp điệu lắng đọng nhưng rộng mở, cho phép người đọc trải nghiệm cảm giác mê hoặc đồng thời chiêm nghiệm. Đóng góp của Ko Hyung-Ryul nằm ở chỗ ông khéo léo dung hòa truyền thống thi ca phương Đông với cảm quan toàn cầu, đồng thời khai thác chiều sâu biểu tượng và triết lý của thơ hiện đại. Những đoạn thơ ấy mở ra khả năng biến ngôn ngữ và hình ảnh thành công cụ tư duy, thúc đẩy sức tưởng tượng và năng lực nhận thức tinh thần nơi độc giả. Như vậy, Ko Hyung-Ryul không chỉ kế thừa mà còn là tác nhân đổi mới, góp phần mở rộng phạm vi biểu đạt của thơ Hàn, định hình một hướng đi nhân bản và triết lý trong tiến trình cách tân thơ đương đại.

Nói về thơ đương đại Hàn Quốc, không thể không nhắc tới Han Kang (Hàn Cương, 1970 – ), nữ nhà văn – nhà thơ châu Á đầu tiên giành giải Nobel Văn học năm 2024. Bên cạnh thành công nổi bật trong văn xuôi, thơ của Han Kang cũng để lại dấu ấn sâu đậm nhờ khả năng kết hợp chiều sâu tư tưởng với sức gợi hình mạnh mẽ. Tác phẩm của chị mở ra không gian thi ca vừa nội tâm vừa triết lý, nơi nỗi đau, ký ức và thân phận con người được đặt trong mối quan hệ tinh tế với thế giới xung quanh. Thơ Han Kang thường khai thác sự rung động tinh thần, trải nghiệm cơ thể, và tính chất chuyển động liên tục của cảm xúc, đồng thời sử dụng hình ảnh giàu tính biểu tượng để chuyển tải những câu hỏi về sự tồn tại, tự do và kết nối giữa các cá nhân. Nhìn chung, giá trị nghệ thuật của thơ chị nằm ở khả năng biến những trải nghiệm cụ thể thành những hình ảnh phổ quát, làm phong phú thêm biên độ biểu đạt của thơ Hàn Quốc đương đại, đồng thời mở ra hướng tiếp cận mới, nơi triết lý, thân thể và cảm xúc được hòa quyện trong một giọng điệu vừa lắng đọng vừa bùng nổ.

 

BÀI HÁT LÚC BÌNH MINH

 

Trong khe hở giữa ánh sáng mùa xuân

và bóng tối lan rộng

một linh hồn nửa chết nửa sống phản chiếu mờ nhạt.

Tôi mím chặt môi.

Mùa xuân là mùa xuân.

Hơi thở là hơi thở.

Linh hồn là linh hồn.

Tôi mím chặt môi.

Nó lan rộng đến đâu?

Nó thấm sâu đến đâu?

Tôi phải đợi.

Khi khe hở khép lại, tôi sẽ phải hé môi.

Khi lưỡi tan chảy, tôi sẽ phải hé môi.

Không bao giờ nữa.

Bây giờ không bao giờ nữa.

(Mộc Nhân dịch từ tiếng Anh)

 

Bài thơ của Han Kang mở ra một không gian tinh thần vừa mong manh vừa sâu thẳm, nơi ranh giới giữa sự sống và cái chết, giữa ánh sáng và bóng tối được cảm nhận qua trải nghiệm nội tại của con người. Thơ đã biến những trạng thái tâm lý và thân thể thành hình ảnh giàu nhịp điệu, gợi mở cảm giác tạm bợ, mong manh mà kiên cường; qua đó, phản ánh một thái độ chiêm nghiệm về sự hiện hữu, về giới hạn của nhận thức và thời gian, đồng thời mở ra khả năng tưởng tượng về những chuyển động tinh thần không ngừng nghỉ. Thơ Han Kang khai thác tối đa sức gợi của khoảng trống, sự lặp lại, và nhịp điệu nội tâm, tạo nên giọng điệu vừa thiền định vừa căng tràn cảm xúc, đồng thời kết hợp triết lý và trải nghiệm sống vào hình thức thơ đương đại.

Nhìn tổng thể, bước chuyển của thơ Hàn Quốc trong giai đoạn hiện đại và đương đại là sự thay đổi hình thức, ngôn ngữ, mở rộng phạm vi tư tưởng và chiều sâu trải nghiệm con người. Thơ Hàn hôm nay kết hợp nhuần nhuyễn giữa truyền thống dân gian – cổ điển với những cảm quan hiện đại, triết lý và sự giao thoa quốc tế, tạo ra một giọng điệu vừa nội tâm vừa phổ quát. Những tác giả như Ko Un, Ko Hyung-Ryul, Kim Hyesoon hay Han Kang đã minh chứng khả năng của thơ Hàn trong biến trải nghiệm cá nhân, thân thể và cảm xúc thành hình ảnh thi ca giàu biểu tượng, cụ thể và siêu hình, truyền thống trong giá trị toàn cầu. Sự tiếp biến này giúp thơ Hàn không chỉ phát triển mạnh mẽ trong nước mà còn khẳng định vị thế vững chắc trên trường quốc tế, nơi các giọng thơ Hàn được chuyển ngữ, tiếp nhận và nghiên cứu rộng rãi, đồng thời góp phần định hình hướng đi của thi ca châu Á hiện đại. Thơ Hàn vì vậy trở thành minh chứng sống động cho một nền văn học đương đại năng động, đa chiều và giàu sức ảnh hưởng, nơi cảm xúc, triết lý và hình thức hòa quyện, mở ra khả năng khám phá vô tận về con người và thế giới.

 

VI. Thơ Thái Lan: Từ dân gian đến hiện đại

 

Thái Lan là một trong những trung tâm văn hóa đặc sắc của Đông Nam Á, nơi thơ ca không chỉ gắn bó mật thiết với đời sống tinh thần dân gian mà còn được cung đình bảo trợ, phát triển thành nền văn học rực rỡ. Trong nhiều thế kỷ, thơ ca là hình thức sáng tác chủ đạo, trong khi văn xuôi chủ yếu dành cho biên niên sử, luật pháp hay ghi chép sự kiện. Chính vì vậy, các thể loại thơ tiếng Thái trở nên vô cùng đa dạng và tinh luyện, từ dân ca truyền miệng đến sử thi cung đình, từ thơ nghi lễ Phật giáo đến thơ tình du ký (nirat), và từ những bản trường ca cổ điển đến thơ hiện đại gắn liền với phong trào dân chủ.

Lịch sử thơ Thái Lan là hành trình dài vừa phản ánh sự giao thoa giữa dân gian và cung đình, vừa thể hiện ảnh hưởng sâu đậm của Phật giáo và văn hóa Ấn Độ, đồng thời mở ra sự tiếp biến với truyền thống bản địa và khu vực. Chính sự kết hợp này đã tạo nên một bản sắc thi ca độc đáo: gần gũi đời sống thường nhật, mang chiều sâu triết lý và giá trị thẩm mỹ cao.

 

*

Ngay từ buổi đầu, đời sống cộng đồng người Thái đã sản sinh nhiều thể loại ca hát và ngâm vịnh, gắn liền với lao động, lễ hội và tín ngưỡng nông nghiệp. Các làn điệu dân ca, ca dao, hát đối đáp đã tạo nền nhạc điệu giàu tính cộng hưởng. Trong đó, thơ “Khặp” (nghĩa là hát, đối đáp, ngâm vịnh) phổ biến ở nông thôn, phản ánh tình yêu đôi lứa, thiên nhiên, sinh hoạt làng bản cũng như tín ngưỡng thờ thần linh. Với đặc trưng lặp lại và đối đáp, “Khặp” thường được trình diễn trong các lễ hội mùa vụ, cưới hỏi hoặc nghi thức tôn giáo, vừa mang chức năng giải trí, vừa củng cố sự gắn kết cộng đồng.

Từ thế kỷ III–V, Phật giáo Theravada[23] từ Sri Lanka và Myanmar du nhập, nhanh chóng trở thành trụ cột tinh thần của xã hội Thái. Tư tưởng vô thường, nhân quả, từ bi và giác ngộ được đưa vào thơ, thông qua hình tượng thiên nhiên, đời sống thường ngày và huyền thoại tôn giáo. Nhiều tác phẩm dân gian và cung đình có chức năng giáo dục đạo lý, là phương tiện truyền bá Phật pháp, giúp thơ ca trở thành cầu nối giữa nghệ thuật và tâm linh.

Bên cạnh Phật giáo, văn hóa Ấn Độ tác động mạnh mẽ đến thi ca Thái Lan. Sử thi Ramayana[24] được bản địa hóa thành Ramakien, trở thành anh hùng ca dân tộc, nền tảng cho các loại hình nghệ thuật cung đình như khon (kịch mặt nạ) và lakhon (vũ kịch cung đình). Từ thế kỷ XV, tiếng Thái hấp thụ nhiều từ tiếng Pali – Sanskrit, cho phép sáng tác bằng những thể thơ phức tạp và bác học như rai (thơ trường thiên, thường dùng để kể chuyện, biên niên hoặc giảng giải), khlong (thơ có quy luật chặt chẽ về số chữ, nhịp và gieo vần), kap (thơ nhịp ngắn, giàu tính nhạc, thường dùng trong ca hát, tụng niệm), klon (thơ vần đôi phổ biến, linh hoạt, phù hợp nhiều đề tài từ tình yêu, du ký đến triết lý), đồng thời mở đường cho sự hình thành các thể loại “lai ghép” như lilit (thơ hỗn hợp, đan xen khlong và kap để tạo nhạc điệu đa dạng), sepha (thơ kể chuyện có nhạc đi kèm, thường dùng trong diễn xướng dân gian) và nirat (thơ du ký – trữ tình, vừa tả cảnh hành trình vừa bộc lộ nỗi nhớ người thương). Chính nhờ hệ thống thể loại phong phú và tinh luyện này, thơ Thái phát triển thành một truyền thống vừa đa dạng về hình thức, vừa sâu sắc về nội dung, kết hợp được chất bác học với tính dân gian.

 

*

Sau khi hình thành những nền tảng dân gian và cung đình, thơ ca Thái Lan bước vào giai đoạn trung đại, bắt đầu từ thời kỳ Sukhothai[25] (1238–1438), khi vương triều này đặt nền móng văn hóa và nghệ thuật, và tiếp tục trong thời kỳ Ayutthaya[26] (1351–1767), khi Ayutthaya mở rộng quyền lực và thống nhất nhiều vùng lãnh thổ, với sự phong phú cả về hình thức lẫn nội dung. Đây là thời kỳ văn học viết định hình rõ nét nhờ sự ra đời chữ Thái dưới thời vua Ram Khamhaeng (1237/1247–1298), hoàng đế thứ ba của vương triều Phra Ruang tại Sukhothai. Ông phát minh chữ viết Thái (1283), đưa Phật giáo Theravada trở thành quốc giáo, mở rộng lãnh thổ, phát triển kinh tế và thương mại tự do, đồng thời thiết lập quan hệ ngoại giao với Trung Quốc, Sri Lanka và các vương quốc láng giềng. Dưới triều đại của ông, Sukhothai thịnh vượng về chính trị, văn hóa và tôn giáo; bia ký Ramkhamhaeng vừa là tiểu sử nhà vua vừa là biên niên sử quốc gia, được coi là văn bản khai sinh văn học viết Thái Lan. Một trong những tác phẩm tiêu biểu của văn học Sukhothai là “ไตรภูมิกถา”/ "Traibhumikatha" (1345, tạm dịch: Ba cõi luân hồi), một luận văn giải thích vũ trụ quan Phật giáo. Tác phẩm mô tả chi tiết ba cõi luân hồi – dục giới, sắc giới và vô sắc giới – cùng các thế giới thần linh và con người, phản ánh quan niệm về nghiệp, luân hồi và đạo đức trong đời sống. Đây là một trong những văn bản có tính triết học và học thuật cao nhất của thời kỳ đầu, được xem như “luận văn” đầu tiên trong lịch sử văn học Thái, đồng thời cũng thể hiện sự giao thoa giữa tôn giáo, triết lý và văn học. Tác phầm “Ba cõi luân hồi” vừa là công cụ giáo dục Phật giáo vừa minh chứng cho nỗ lực ghi chép, hệ thống hóa kiến thức và tư tưởng triết học của triều đình Sukhothai, góp phần hình thành truyền thống văn học học thuật của Thái Lan sau này.

Thời kỳ Ayutthaya là giai đoạn rực rỡ của thơ cung đình và truyện thơ. Văn học thời này chịu ảnh hưởng sâu sắc của Phật giáo, văn hóa Ấn Độ, đồng thời tiếp tục phát huy truyền thống dân gian. Thể loại lilit – một hình thức thơ kết hợp nhiều thể thơ khác nhau, vừa có nhịp điệu vừa có vần điệu, thường dùng để kể chuyện – thịnh hành trong thời kỳ này, mang đến sự phong phú về âm hưởng và hình thức cho văn học Thái. Các tác phẩm tiêu biểu như, “Lilit Yuan Phai” (1475) – sử thi ca ngợi chiến thắng của vua Borommatrailokkanat trước Lanna, có giá trị văn học và tài liệu lịch sử. “Lilit Phra Lo” (khoảng 1500) – truyện tình bi kịch nổi tiếng nhất, dài khoảng 2.600 câu, kể về chuyện tình của vua Phra Lo và hai công chúa, kết thúc bằng cái chết thương tâm của cả ba nhân vật. Đây là tác phẩm sớm thể hiện cảm hứng bi thương và tình yêu lãng mạn trong thi ca Thái.

Các tác phẩm Phật giáo tiêu biểu giai đoạn này gồm “Mahachat Kham Luang” (tạm dịch: Bản diễn ca Vessantara Jataka, 1492), được viết theo phong cách tụng kinh kết hợp tiếng Pali và tiếng Thái, phản ánh tư tưởng từ bi, bố thí và vô ngã của Phật giáo. Ngoài ra, các bài tụng nirat – thể loại thơ Thái truyền thống, thường được sáng tác để diễn tả nỗi nhớ và cảm xúc khi phải rời xa một địa điểm, một người hay quê hương – vừa mô tả hành trình, vừa bày tỏ nỗi thương nhớ người yêu, thể hiện sự giao thoa tinh tế giữa yếu tố tôn giáo và trữ tình cá nhân.

Sử thi dân gian tiêu biểu của Thái Lan giai đoạn này là “Khun Chang Khun Phaen”, thuộc thể loại truyện thơ có vần. Tác phẩm ra đời từ khoảng đầu thế kỷ 17 dưới hình thức sepha, một loại tụng thơ truyền miệng, và qua nhiều thế hệ các nhà thơ, người kể chuyện đã bổ sung các tình tiết, thêu dệt cảnh vật, đến cuối thời Ayutthaya hình thành thành bản sử thi dài khoảng 20.000 câu thơ, trải qua 43 tập. Cốt truyện xoay quanh Khun Phaen, một tướng quân Thái với sức mạnh siêu nhiên, cùng mối tình tay ba giữa Khun Phaen, Khun Chang và cô gái xinh đẹp Wanthong, kết hợp yếu tố phiêu lưu, hài hước, lãng mạn và bi kịch. Tác phẩm phản ánh đời sống thực của tầng lớp quan lại và quân nhân, chứ không chỉ kể về vua quan hay thần thánh như các sử thi khác. Về giá trị tư tưởng và nghệ thuật, Khun Chang Khun Phaen nổi bật với khả năng miêu tả chi tiết phong tục, tín ngưỡng, quân sự, pháp luật, quan hệ xã hội, tái hiện xã hội Thái Lan cổ với phong tục, nghi lễ và tập quán dân gian; cốt truyện hấp dẫn, nhân vật sinh động, nhịp điệu thơ độc đáo, kết hợp yếu tố bi hài và phiêu lưu. Mặc dù mang tính dân gian, các nhân vật chính xuất thân từ gia đình quan lại, tham gia triều đình và chiến trận, vừa gần gũi dân gian vừa liên quan tới cung đình. Nhờ những đặc điểm này, “Khun Chang Khun Phaen” được coi là kiệt tác của văn học Thái, vừa giải trí, vừa lưu giữ giá trị văn hóa, triết lý và lịch sử xã hội thời Ayutthaya.

Ngoài ra, nhiều truyện thơ khác dựa vào truyền thuyết hoặc tích Phật, ví dụ “Anirut Kham Chan” (tạm dịch: Trận chiến Kham), “Phra Malai” (tạm dịch: Phra Malai – Tích truyện về nhà sư Malai), “Nang Sib Song” (tạm dịch: Mười hai nàng công chúa)… vừa mang màu sắc huyền thoại vừa phục vụ nghi lễ.

Nhìn chung, thơ trung đại Thái Lan kết hợp ba yếu tố: tư tưởng Phật giáo, ảnh hưởng Ấn Độ (Ramayana, Jataka) và cốt truyện dân gian bản địa. Thơ cung đình trang trọng, giàu biểu tượng và ẩn dụ, trong khi thơ dân gian giữ nhịp điệu khẩu ngữ, dễ nhớ, dễ hát. Đây cũng là giai đoạn định hình nhiều thể loại đặc sắc: lilit, nirat, sepha (kể chuyện bằng thơ có nhạc đi kèm), trở thành nền tảng cho thể lại thơ Rattanakosin sau này. Thơ Rattanakosin phát triển trong thời kỳ Rattanakosin (từ năm 1782 đến nay) dưới triều đại vua Rama I, đánh dấu sự phục hồi và thăng hoa của văn hóa và thơ ca Thái Lan sau giai đoạn Ayutthaya và Thonburi. Thơ Rattanakosin đa dạng về thể loại, bao gồm truyện thơ sử thi, truyện thơ tình yêu, truyện thơ hài hước và thơ tôn giáo, sử dụng các hình thức truyền thống như klon, chan, kap với âm điệu, vần điệu và nhịp điệu phong phú. Chủ đề thơ phản ánh cung đình, lịch sử, chiến công quân sự, lễ nghi tôn giáo cũng như đời sống dân gian và xã hội Thái, vừa mang giá trị giải trí, vừa là nguồn tư liệu văn hóa, tín ngưỡng và lịch sử quý giá.

 

*

Tiếp theo giai đoạn trung đại (Sukhothai–Ayutthaya), thơ Thái Lan bước vào thời kỳ cận đại – hiện đại sớm của văn học Thái, thời Rattanakosin (thế kỷ XVIII–XIX). Sau khi Ayutthaya bị quân Miến phá hủy năm 1767, nhiều tác phẩm văn học thất lạc, song vương triều Chakri đã nhanh chóng phục hưng văn hóa dưới triều đại mới Rattanakosin từ năm 1782. Đây là giai đoạn vừa phục dựng di sản cũ, vừa sáng tạo những kiệt tác mới, đưa thơ ca Thái Lan đạt đến một đỉnh cao mới.

Vua Rama I (1782–1809) có vai trò to lớn trong việc phục hồi nền văn học dân tộc. Ông chỉ đạo sưu tầm, chép lại và biên soạn nhiều tác phẩm thất lạc sau cuộc chiến; đặc biệt, “Ramakien” (tạm dịch: Sử thi Ramayana của Thái Lan) được biên soạn lại từ nhiều bản truyền miệng, trở thành quốc sử thi chính thức của Thái Lan. Các truyện thơ như “Inao” (tạm dịch: Truyện Inao), “Kaki” (tạm dịch: Truyện Kaki) và “Krai Thong” (tạm dịch: Truyện Krai Thong) được nhuận sắc và tái dựng phục vụ biểu diễn trên sân khấu khon và lakhon. Rama II (1767–1824): Thời kỳ vàng son của truyện thơ. Rama II được coi là vị vua – nhà thơ kiệt xuất. Ông không chỉ trực tiếp sáng tác mà còn bảo trợ nhiều thi nhân cung đình. Dưới triều ông, truyện thơ đạt đến đỉnh cao, với hàng loạt kiệt tác: “Sang Thong”: truyện cổ tích mang màu sắc Phật giáo và lãng mạn; “Inao”: kịch bản thơ chuyển thể từ tích Panji (Java), rất phổ biến trong cung đình; “Krai Thong”: kể về người anh hùng diệt trừ cá sấu thần Chalawan, giàu tính dân gian; “Khun Chang Khun Phaen”: được chỉnh lý và phổ biến rộng rãi trong triều đại này, trở thành trường ca dân gian – cung đình tiêu biểu. Đặc biệt, Phra Aphai Mani – sử thi lãng mạn phiêu lưu do Sunthorn Phu (1786–1855) khởi viết – cũng được khuyến khích phát triển trong giai đoạn này. Điểm đặc sắc thời Rama II là thơ ca gắn liền với nghệ thuật biểu diễn: khon, lakhon, nang (múa rối), ca hát. Nhiều truyện thơ được trình diễn công khai, biến thơ thành một loại hình vừa văn học vừa sân khấu.

Trong giai đoạn này, Sunthorn Phu (1786–1855) là gương mặt sáng chói của thơ ca Thái Lan, được mệnh danh là “Nguyễn Du của Thái Lan”. Ông sống qua bốn triều đại (Rama I–IV) với đủ vinh quang lẫn cay đắng, để lại di sản đồ sộ. Xuất thân từ gia đình thường dân nhưng được Hoàng gia phong tặng tên Sunthorn Vohara, ông phá bỏ truyền thống bằng cách viết bằng ngôn ngữ bình dân với các chủ đề đời thường. Tác phẩm tiêu biểu của ông là sử thi “Phra Aphai Mani” (tạm dịch: Sử thi kể về Phra Aphai Mani, khoảng 30.000 dòng). Cuộc đời ông nhiều thăng trầm: mối tình với Jun vi phạm trật tự xã hội, bị trừng phạt rồi được ân xá; trong chuyến đi thăm bố ở Rayong, ông sáng tác bài thơ “Nirat Muang Grang” (tạm dịch: Bài thơ hành trình về Muang Grang), một trong những tác phẩm nổi tiếng nhất của ông; kết hôn, làm nhà thơ triều đình, nhưng cũng từng nghiện rượu, bị bỏ tù và ly hôn. Dưới triều vua Rama II, ông được phong tước Khun Sunthorn Voharn; dưới triều vua Rama III, ông gặp rắc rối khi sửa thơ của vua trước mặt triều thần.

 

*

Bước sang thế kỷ XX, xã hội Thái Lan chịu nhiều biến đổi mạnh mẽ: quá trình canh tân dưới thời Rama V (Chulalongkorn), ảnh hưởng phương Tây, và sau đó là phong trào đấu tranh dân chủ. Thơ ca, từ chỗ chủ yếu gắn bó với cung đình và tôn giáo, dần chuyển thành một phương tiện phản ánh đời sống xã hội, bộc lộ cá tính cá nhân và tham gia trực tiếp vào diễn ngôn chính trị.

Giai đoạn đầu thế kỷ XX, dưới triều vua Rama V và Rama VI, nhiều tác phẩm văn học chú trọng sự kết hợp giữa tri thức phương Tây và văn hóa truyền thống. “Lilit Phra Lo” được chọn là kiệt tác của thể loại lilit trong cuộc bình chọn năm 1916. Tuy văn xuôi bắt đầu phát triển mạnh mẽ, thơ ca vẫn giữ vai trò chủ đạo trong việc giáo dục đạo đức và khẳng định bản sắc dân tộc.

Giai đoạn 1930–1960, thơ ca phản ánh biến động chính trị sau khi Thái Lan chuyển từ chế độ quân chủ tuyệt đối sang quân chủ lập hiến (1932). Các nhà thơ mở rộng nội dung, đưa đời sống thường nhật, tình yêu, khát vọng cá nhân vào thơ, đồng thời thử nghiệm các hình thức mới bên cạnh các thể loại truyền thống.

Phong trào 1970–1990: Thơ và đấu tranh dân chủ. Đây là giai đoạn thơ trở thành vũ khí tinh thần của phong trào sinh viên, trí thức và quần chúng trong các cuộc đấu tranh dân chủ. Các tác giả tiêu biểu giai đoạn này như, Angkarn Kalayanapong (1926–2012), Chiranan Pitpreecha (1955 – )… Thơ trong giai đoạn này vừa là sáng tạo nghệ thuật vừa là diễn ngôn xã hội, phản ánh khát vọng tự do, công bằng và trách nhiệm cộng đồng.

Angkarn Kalayanapong là nhà thơ và nghệ sĩ Thái Lan, đoạt giải Giải thưởng Văn học Đông Nam Á[27] năm 1986 và được vinh danh Nghệ sĩ Quốc gia năm 1989. Angkarn nổi bật với phong cách thơ đổi mới, phá vỡ các quy tắc truyền thống Thái Lan, sử dụng ngôn ngữ tự do, hình ảnh giàu biểu tượng, phản ánh đời sống, văn hóa và tâm thức hiện đại, đồng thời mang dấu ấn cá nhân mạnh mẽ. Bên cạnh thơ, ông còn sáng tác nhiều tác phẩm hội họa.

Chiranan Pitpreecha là nhà thơ và nhà nữ quyền Thái Lan, từng đoạt Giải thưởng Văn học Đông Nam Á năm 1989 cùng nhiều giải thưởng thơ ca quốc gia. Bên cạnh thơ, chị còn viết về lịch sử, du lịch và bình luận xã hội. Tập thơ đầu tay “Bai Mai Ti Hai Pai” (tạm dịch: “Chiếc lá mất tích”) cùng các thi phẩm nổi tiếng như “Hòn sỏi nứt” (giải Văn bút Thái Lan 1981) và “Cơn mưa đầu tiên” (giải Văn bút Thái Lan 1992) đã khẳng định vị thế của chị trên thi đàn. Năm 2011, chị được vinh danh là một trong 65 phụ nữ có ảnh hưởng nhất Thái Lan. Tác phẩm của chị đã được dịch ra nhiều ngôn ngữ như Anh, Pháp, Đức, Nga, Nhật và Mã Lai. Thơ của Pitpreecha đậm dấu ấn nữ quyền, phản ánh sâu sắc đời sống xã hội Thái Lan hiện đại và gắn liền với phong trào sinh viên thập niên 1970. Với ngôn ngữ giản dị, giàu cảm xúc, vừa trữ tình vừa sâu lắng, chị đã thể hiện cái nhìn tinh tế về con người, thiên nhiên và bối cảnh xã hội.

 

“Trên bờ suối chúng tôi rón rén,

Bắp chân lẹo chẹo giữa bùn lầy.

Đất đỏ điên loạn trào dâng lối,

Đổ ập xuống từ núi đá cao.

Nếu đó là tảng đá cứng rắn,

Thì có lẽ cả tâm hồn chúng tôi

Cũng cuốn đi trong mùa nước lũ.

Trên thác dốc, chiếc cầu tre kẽo kẹt,

Cuộc đời ta cũng lắt lẻo vậy sao,

Khi thời gian trở nên quá sức,

Mặc gió mưa tơi tả dội vào.”

(Chiranan Pitpreecha –  “Hoàng hôn trên suối Sấm”. Ngọc Mai dịch từ bản tiếng Anh[28])

 

Khổ thơ mở ra một cảm giác chênh vênh tận cùng của thân phận con người trước thiên nhiên và biến động thời cuộc. Những hình ảnh dữ dội của đất đỏ, của cầu tre lắc lư, của bùn lầy và dòng lũ gợi đến sự mong manh trong đời sống tinh thần. Ẩn sau lớp ngôn ngữ giàu hình tượng là sự thật khắc nghiệt: con người không thể làm chủ tất cả, đôi khi chỉ còn biết gắng gượng bước đi trên nền đất nham nhở, tựa như linh hồn bị thử thách trong cơn lũ của thời gian. Khổ thơ vì thế ám ảnh, khơi mở câu hỏi về sức chịu đựng, về giới hạn tồn tại, và về khả năng níu giữ nhân tính trong những giây phút khắc nghiệt nhất của đời sống.

 

*

Từ thập niên 1990 đến nay, thơ Thái Lan ghi dấu một giai đoạn chuyển mình sáng tạo: các nhà thơ hiện đại kết hợp hài hòa bản sắc dân tộc – thể thơ truyền thống, nhịp điệu dân gian, biểu tượng Phật giáo – với các thể nghiệm hình thức như thơ khẩu ngữ, thơ trình diễn, và kết hợp đa phương tiện. Nhiều tác phẩm hướng đến tính toàn cầu, vừa giữ hồn cốt dân tộc vừa đối thoại sâu sắc với văn học thế giới. Thơ vượt ra khỏi khuôn khổ văn bản, trình hiện tại các festival thơ quốc tế và mạng xã hội, tạo sức lan tỏa mạnh mẽ trong cộng đồng. Tính chính trị – xã hội ngày càng lộ rõ, biến thơ thành tiếng nói đấu tranh và phản biện mạnh mẽ. Thử nghiệm về hình thức được đề cao nhưng vẫn gần gũi, dễ tiếp nhận, đồng thời mang tính giải trí và giáo dục cao. Những chuyển đổi này đã đưa thơ Thái Lan đến gần hơn với độc giả quốc tế, góp phần khẳng định vị thế văn học Thái trên bản đồ văn học thế giới.

Nhà thơ Paiwarin Khao-Ngam (1961 – ) là một trong những gương mặt tiêu biểu của thơ ca Thái Lan đương đại, với phong cách gắn bó chặt chẽ với đời sống bình dân và nông thôn. Ông bắt đầu sáng tác từ rất sớm với tác phẩm đầu tay “There’s No Poem From A Poor Man” (tạm dịch: Không có bài thơ nào từ kẻ nghèo, 1979), qua đó khẳng định ngay từ đầu quan niệm sáng tác của mình: thơ phải xuất phát từ những phận người bị lãng quên trong xã hội. Đặc biệt, tập thơ “Banana Tree Horse” (tạm dịch: Ngựa cây chuối, NXB Phraew Samnakphim, 1995) đã mang về cho ông Giải thưởng Văn học Đông Nam Á, đồng thời khẳng định vị trí quan trọng của ông trong văn đàn Thái Lan và khu vực. Tác phẩm này cho thấy rõ sự gắn bó mật thiết của Paiwarin với đời sống nông dân, phản ánh thực tại xã hội qua tiếng nói của những con người lao động nơi thôn dã, đồng thời thể hiện sâu sắc nỗi khổ, niềm vui và khát vọng bình dị của họ. Thơ của Paiwarin Khao-Ngam mang tính nhân văn rõ nét, trở thành tiếng nói phản biện xã hội, phơi bày bất công và khẳng định phẩm giá con người. Ông sử dụng ngôn ngữ giản dị, gần gũi với đời sống thường nhật, kết hợp hình ảnh dân dã và nhịp điệu dân gian, tạo nên giọng điệu giàu nhạc tính và dễ đi vào lòng người. Nhiều biểu tượng quen thuộc từ thiên nhiên, như cây chuối, dòng sông, ruộng đồng… được ông khai thác để chuyển tải những vấn đề xã hội và nhân sinh rộng lớn. Sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống dân gian và tinh thần hiện đại giúp thơ của Paiwarin vừa thân thuộc với độc giả trong nước, vừa mang tính phổ quát để có thể đối thoại với văn học thế giới. Với quan niệm thơ ca như một hình thức lưu giữ ký ức tập thể, phản ánh hiện thực và nuôi dưỡng khát vọng công bằng xã hội, Paiwarin Khao-Ngam đã khẳng định vai trò và giá trị của thơ ca trong đời sống tinh thần đương đại. Ông là minh chứng cho sức sống bền bỉ của thơ ca Thái Lan: vừa kế thừa truyền thống dân gian, vừa mở rộng cánh cửa đối thoại với những vấn đề chung của nhân loại.

Nhà thơ Saksiri Meesomsueb (1957 – ), còn sử dụng bút danh Kittisak, được biết đến như một nghệ sĩ có phong cách sáng tạo độc đáo, kết hợp giữa chiều sâu triết lý và sự tinh tế trong ngôn ngữ nghệ thuật. Tập thơ “That Hand is White” (tạm dịch: Bàn tay ấy màu trắng, 1992) đã mang về cho Saksiri Giải thưởng Văn học Đông Nam Á, đưa tên tuổi ông trở thành một trong những gương mặt tiêu biểu của thơ ca Thái Lan đầu thập niên 1990. Thơ của ông thường xoáy vào mối quan hệ giữa con người và xã hội, khai thác những xung đột trong đời sống hiện đại, cũng như những khát vọng hướng tới công bằng và nhân phẩm. Ngôn ngữ thơ ông giàu sức gợi hình, kết hợp hình ảnh đời thường với biểu tượng giàu tính triết học, tạo nên không gian thơ vừa gần gũi vừa suy tư. Thơ ông kế thừa nhịp điệu và hình tượng từ đời sống và văn hóa dân gian Thái Lan, đồng thời vận dụng các thủ pháp hiện đại như tính biểu tượng, giọng điệu đa tầng, sự phá cách về cấu trúc. Điều này giúp tác phẩm của ông vừa mang tính dân tộc, vừa có khả năng hòa nhập và đối thoại với thơ ca thế giới. Với sự nghiệp sáng tác bền bỉ và những giải thưởng danh giá, Saksiri Meesomsueb được xem là một trong những tiếng nói quan trọng của thơ ca Thái Lan đương đại, góp phần khẳng định vai trò của văn học trong việc phản ánh đời sống, nuôi dưỡng ý thức xã hội và mở rộng tầm nhìn nhân văn.

Nhà thơ Angkarn Chanthathip (không rõ năm sinh) thuộc nhóm “Poets ahead of Ram” (Những nhà thơ đi trước Ram), trong đó “Ram” là viết tắt của Ramkhamhaeng – tên một trường đại học ở Bangkok, gắn liền với phong trào sáng tác cách tân. Thơ ông giàu triết lý và cảm xúc, xoay quanh thân phận, tình yêu, nỗi đau và khát vọng con người, kết hợp trữ tình với suy tưởng, ngôn ngữ giàu nhạc tính và biểu tượng. Thiên nhiên, làng quê Đông Bắc Thái, cùng các biểu tượng tôn giáo và triết học, nối truyền thống với hiện tại.

 

PHÒNG THỨ NĂM CỦA TRÁI TIM

 

Thung sâu, nhà cửa, và cả sông trôi,

Chân trời hàng rào vút lên mây trắng,

Ôm cả núi cao tới tận chân trời,

Vòng tay cuộc đời thân thương trĩu nặng.

 

Trái tim khát vọng bình yên ngọt ngào,

Giữa nỗi khổ, lửa vẫn còn cháy sao,

Cuộc đời đứng vững, lặng nghe, thấu suốt,

Yêu thương, hy vọng như mưa dịu mát.

 

Thung sâu, nhà cửa, và cả sông trôi,

Đêm đưa trái tim về thuở xưa tìm lại,

Mặt đất, bầu trời yêu thương thắm mãi,

Mái nhà quê hương ngọt ngào của tôi,

Mái nhà quê hương ngọt ngào của tôi…

(Pai, Mae Hong Son / Mùa Phật Đản 2007)

(Angkarn Chanthathip. “Phòng thứ năm của trái tim”. Ngọc Mai dịch từ bản tiếng Anh)

 

Bài thơ mở ra một không gian nội tâm vừa riêng tư vừa bao la, nơi cảm xúc, ký ức và khát vọng hòa quyện với thiên nhiên và quê hương. Angkarn Chanthathip không chỉ dựng lên cảnh vật cụ thể mà còn biến chúng thành biểu tượng của sự bảo bọc, che chở, và của những rung động tinh thần sâu sắc. Nhịp điệu êm ái, nhẹ nhàng cùng sự lặp lại tạo ra dòng chảy liên tục, như hơi thở của ký ức, mời gọi người đọc lắng nghe nhịp sống nội tâm, đồng thời gợi mở về mối liên hệ giữa cá nhân và cộng đồng, giữa hiện tại và quá khứ. Thơ không chỉ khơi gợi cảm giác bình yên mà còn nhắc nhở về giá trị của sự trở về – về với bản thân, với quê hương, và với những cảm xúc nguyên sơ nhất của trái tim con người. Tác giả dùng hình ảnh cụ thể để chuyển tải các tầng ý nghĩa rộng hơn: hòa hợp với thiên nhiên, lưu giữ ký ức, và nuôi dưỡng hy vọng, mở ra chiều sâu vừa thiêng liêng vừa trần thế, mời gọi sự chiêm nghiệm của độc giả.

 

*

Qua suốt hành trình từ dân gian đến hiện đại, thơ Thái Lan đã hình thành những giá trị nghệ thuật và văn hóa đặc trưng, vừa đậm bản sắc dân tộc, vừa có sức lan tỏa khu vực và toàn cầu. Bản sắc này thể hiện qua sự kết hợp độc đáo giữa văn học cung đình, dân gian, triết lý Phật giáo và ảnh hưởng văn hóa Ấn Độ. Các thể loại truyền thống như rai, khlong, kap, klon, lilit, sepha hay nirat trở thành những dấu ấn đặc thù, góp phần tạo nên “chất Thái” riêng biệt, không thể lẫn với các truyền thống thơ ca khác. Thơ Thái không chỉ giữ được giá trị nội tại mà còn là cầu nối văn hóa với các nước trong khu vực. Từ việc tiếp nhận sử thi Ấn Độ (Ramayana), đến ảnh hưởng tới văn học Lào, Campuchia, Myanmar, thơ ca Thái thể hiện một nền văn hóa mở, sẵn sàng giao thoa nhưng vẫn kiên định gìn giữ bản sắc dân tộc.

Từ khía cạnh xã hội, thơ Thái luôn phản ánh đời sống và mối quan hệ giữa con người với cộng đồng. Nếu như thơ cung đình ngợi ca vương quyền và đạo lý Phật giáo, thì thơ hiện đại lại trở thành công cụ đấu tranh dân chủ, thể hiện tiếng nói của người dân, khát vọng tự do, và phản biện những bất công trong xã hội. Tính chính trị – xã hội ấy làm cho thơ Thái trở nên sống động và gần gũi với đời sống thực tế.

Sự đa dạng hình thức cũng là một yếu tố nổi bật. Từ hát đối dân gian, truyện thơ sepha, kịch thơ khon, lakhon, đến các tác phẩm hiện đại thử nghiệm nhiều thủ pháp, kể chuyện trên sân khấu hay mạng xã hội, thơ Thái chứng tỏ khả năng thích nghi và đổi mới liên tục. Thơ không bó hẹp trong trang sách mà lan tỏa trong đời sống, trong các nghi lễ tôn giáo, trên sân khấu cung đình, trong cộng đồng dân gian và cả các phong trào xã hội.

Sức sống lâu dài ấy khiến thơ Thái Lan trở thành “tấm gương” phản chiếu tinh thần dân tộc, vừa bảo tồn ký ức lịch sử, vừa nuôi dưỡng sáng tạo nghệ thuật cho các thế hệ sau. Từ những bài dân ca, lễ hội nông nghiệp, sử thi cung đình thấm đẫm triết lý Phật giáo, đến những truyện thơ tình yêu – bi kịch và tác phẩm hiện đại gắn liền với phong trào dân chủ, thơ Thái đã trải qua hành trình phát triển phong phú, đa dạng và giàu sức sống. Nhờ sự dung hợp giữa truyền thống và hiện đại, thơ Thái trở thành phương tiện giáo dục đạo lý, phản ánh xã hội, khẳng định bản sắc văn hóa và bồi đắp tinh thần dân tộc; đồng thời góp phần làm phong phú kho tàng văn học thế giới, trở thành nhịp cầu kết nối khu vực và quốc tế, minh chứng cho sự sống động, linh hoạt và bền bỉ của thi ca Thái Lan trong hành trình lịch sử nhân loại.

 

VII. Bản sắc và sự dung hợp

 

Khi đặt bốn nền thơ đương đại  Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan trong một trường đối sánh, các điểm tương đồng nổi bật cùng với những khác biệt đặc thù nhanh chóng trở nên rõ nét. Trước hết, tất cả đều ra đời và phát triển trong bối cảnh xã hội – chính trị đầy biến động: Nhật Bản hậu chiến tranh, Trung Quốc hậu Cách mạng Văn hóa, Hàn Quốc trong quá trình dân chủ hóa, và Thái Lan trước, trong các phong trào sinh viên và đấu tranh dân chủ. Những biến động ấy không chỉ thúc đẩy nhu cầu đổi mới tư duy nghệ thuật, mà còn khiến thơ trở thành không gian phản ánh xã hội, phê phán bất công, đồng thời tái cấu trúc đời sống con người và cộng đồng. Trên phương diện hình thức, thơ đương đại tại bốn quốc gia đều hướng đến việc mở rộng biên độ ngôn ngữ, thử nghiệm cấu trúc, hình thức và nhịp điệu, đồng thời tìm kiếm những cách biểu đạt mới nhằm phản ánh nhịp sống hiện đại, đô thị hóa và những trải nghiệm cá nhân.

Tuy nhiên, cách thức và trọng tâm đổi mới của mỗi nền thơ lại có những khác biệt rõ rệt, phản ánh đặc trưng văn hóa và lịch sử riêng. Nhật Bản, với truyền thống haiku và tanka, đã hiện đại hóa thi ca bằng cách đưa đời sống cá nhân, cảm xúc tuổi trẻ và nhịp sống đô thị vào những hình thức cổ điển, tạo nên sự dung hòa tinh tế giữa truyền thống và hiện đại. Hàn Quốc lại nhấn mạnh đến khía cạnh phản kháng, đô thị và nữ quyền, biến thơ thành tiếng nói đấu tranh xã hội, thể hiện khát vọng tự do và khẳng định bản ngã cá nhân, đặc biệt là của nữ giới. Trung Quốc đi theo hướng triết lý và ẩn dụ, từ phong trào “Thơ Mông lung” đến thơ cách tân hiện đại, các nhà thơ sử dụng ngôn ngữ biến ảo, hình ảnh ẩn dụ để phản tỉnh chính trị, kiến tạo không gian tự do tư tưởng và mở rộng khả năng tương tác với công chúng. Trong khi thơ Thái Lan nổi bật với tính khẩu ngữ, tính trình diễn và sự gắn bó mật thiết với phong trào dân chủ; thơ trở thành hành động tập thể, thể hiện sự quan tâm cộng đồng, tính xã hội cao, và ít mang tính cá nhân thuần túy như ở các nền thơ khác.

Những khác biệt này đồng thời làm nổi bật giá trị bản sắc của từng nền thơ. Nhật Bản cân bằng giữa truyền thống và hiện đại, nhờ đó thơ Nhật có sức lan tỏa quốc tế mạnh mẽ. Hàn Quốc khẳng định bản sắc qua diễn ngôn phản kháng, nữ quyền, và tiếng nói đô thị hóa, dân chủ hóa. Trung Quốc giữ vị thế trung tâm nhờ chiều sâu triết học, sức mạnh ẩn dụ và khả năng khai thác không gian mạng để tiếp cận đông đảo công chúng. Thái Lan, dù phạm vi quốc tế còn hạn chế, vẫn mang bản sắc độc đáo của một nền thơ dân chủ, phản kháng, gắn bó với đời sống chính trị xã hội và giàu tính cộng đồng.

Điểm chung lớn nhất của thơ đương đại bốn nước là hướng đến cách tân và hội nhập vào dòng chảy thơ quốc tế. Mỗi nền thơ, dù lựa chọn phương thức đổi mới khác nhau – từ hiện đại hóa hình thức truyền thống, phản kháng xã hội, triết lý ẩn dụ, đến trình diễn tập thể – đều thể hiện nỗ lực đồng hành cùng các biến động lịch sử, xã hội và mở rộng tầm ảnh hưởng vượt ra ngoài biên giới quốc gia. Nhờ đó, thơ đương đại châu Á vừa bảo tồn giá trị văn hóa bản địa, vừa tham gia vào đối thoại toàn cầu, tạo nên một bản đồ thi ca đa dạng, phong phú và sống động vào cuối thế kỷ XX – đầu thế kỷ XXI.

 

VIII. Góc nhìn từ khu vực

 

Khi đặt thơ đương đại của Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan vào bối cảnh so sánh, có thể nhận thấy nhiều điểm tương đồng với tiến trình thơ Việt Nam từ sau Đổi mới 1986. Thơ Việt Nam ra đời trong một giai đoạn chuyển mình sâu sắc của đất nước: từ xã hội bao cấp sang nền kinh tế thị trường, từ định hướng tập thể sang chú trọng cái tôi cá nhân, từ diễn ngôn chính trị – lịch sử sang mở rộng biên độ đời sống thường nhật. Những biến đổi này thúc đẩy các nhà thơ tìm kiếm hình thức cách tân để thoát khỏi quán tính truyền thống, đưa thơ đến gần hơn với nhịp sống đương đại và các mối quan tâm toàn cầu.

Trước hết, thơ Việt Nam sau 1986 có nhiều điểm chung với bốn nền thơ đương đại trong khu vực. Tất cả đều phản ánh biến động xã hội – chính trị và đời sống con người trong bối cảnh lịch sử đầy biến động: hậu chiến và đô thị hóa ở Nhật Bản, dân chủ hóa ở Hàn Quốc, hậu Cách mạng Văn hóa ở Trung Quốc, phong trào dân chủ và sinh viên ở Thái Lan. Tương tự, thơ Việt Nam ghi lại những thay đổi nhanh chóng trong đời sống, sự cô đơn, khủng hoảng cá nhân, nỗi khát khao tự do và trải nghiệm đô thị hóa, đồng thời trở thành không gian phê phán, khám phá đời sống tinh thần mới.

Các nhà thơ Việt Nam cũng như đồng nghiệp trong khu vực không ngừng thử nghiệm hình thức và ngôn ngữ. Từ thơ tự do, thơ kết hợp với nhạc, sân khấu, đến thơ phân mảnh, giễu nhại hay thơ thị giác, tất cả đều nhằm mở rộng khả năng biểu đạt, phản ánh nhịp sống đương đại. Bên cạnh đó, cả bốn nền thơ cùng thơ Việt Nam đều hướng tới tính phổ quát: vừa khai thác đặc trưng văn hóa bản địa, vừa tiếp thu ảnh hưởng quốc tế từ châu Á, châu Âu, Mỹ Latin hay các khuynh hướng hậu hiện đại, tạo ra những nhịp cầu văn hóa xuyên biên giới.

Mặc dù có nhiều điểm tương đồng, sự khác biệt trong cách tiếp cận truyền thống và cách tân chính là nơi thể hiện bản sắc riêng. Thơ Nhật Bản hiện đại giữ mạch liên tục với haiku và tanka nhưng hiện đại hóa nội dung để phản ánh đời sống cá nhân, tình yêu tuổi trẻ và nhịp sống đô thị; thơ Hàn Quốc nhấn mạnh phản kháng xã hội, đô thị hóa và nữ quyền; thơ Trung Quốc khai thác triết lý, ẩn dụ, ngôn ngữ đa nghĩa; thơ Thái Lan nổi bật nhờ tính trình diễn và sự gắn bó cộng đồng. Trong khi đó, thơ Việt Nam sau 1986 vừa kế thừa truyền thống ca dao, dân ca, tín ngưỡng và các thể thơ dân tộc, vừa phá vỡ các hình thức cũ bằng thơ tự do, thơ văn xuôi, thơ thị giác, thơ trình diễn…, kết hợp giữa dân gian, truyền thống và hiện đại một cách linh hoạt.

Về mức độ gắn kết xã hội, thơ Thái Lan thường gắn liền với phong trào dân chủ và cộng đồng, trong khi thơ Hàn Quốc mang tính phản kháng cá nhân và xã hội. Thơ Việt Nam thể hiện tính cá nhân hóa cao, tập trung vào trải nghiệm bản thể, nỗi cô đơn, khát vọng và tự nhận thức, mặc dù vẫn có các tác phẩm phản ánh đời sống xã hội và chính trị. Về ảnh hưởng và mở rộng quốc tế, thơ Nhật Bản và Trung Quốc sớm có sức lan tỏa nhờ truyền thống lâu đời và hoạt động dịch thuật; Hàn Quốc và Thái Lan đang mở rộng phạm vi ảnh hưởng; còn thơ Việt Nam sau 1986, dù đa dạng và sáng tạo, mới bước vào giai đoạn đối thoại với văn học quốc tế thông qua hội nghị, dịch thuật và sáng tác song ngữ.

Nhìn chung, thơ Việt Nam sau 1986 vừa hội nhập với diễn trình thơ khu vực, vừa giữ bản sắc riêng; kết hợp giữa truyền thống dân gian và hiện đại, giữ chất trữ tình – nhân bản làm nền tảng, đồng thời mở rộng biên độ thể loại và chủ đề để đối thoại với đời sống đương đại. Cuộc song hành với thơ Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan cho thấy thơ Việt Nam không chỉ phản ánh sự biến động xã hội và tư duy hiện đại mà còn có tiềm năng tạo dấu ấn riêng trong bản đồ thơ châu Á và thế giới, góp phần làm phong phú diện mạo thi ca đương đại.

 

IX. Kết luận

 

Khảo sát thơ đương đại tại Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan cho thấy, thơ khu vực châu Á sau nửa cuối thế kỷ XX bước vào một giai đoạn vận động mạnh mẽ, phản ánh trực tiếp những biến động lịch sử – xã hội của từng quốc gia. Mỗi nền thơ khẳng định bản sắc riêng: Nhật Bản cân bằng giữa truyền thống và hiện đại; Hàn Quốc nhấn mạnh phản kháng, đô thị và nữ quyền; Trung Quốc khai thác chiều sâu triết học, ẩn dụ và tinh thần phản tỉnh chính trị; Thái Lan nổi bật với tính khẩu ngữ, trình diễn và gắn bó cùng phong trào dân chủ. Dù khác biệt trong phương thức biểu đạt, tất cả đều hướng tới cách tân và nhu cầu đối thoại với thế giới.

Khi soi chiếu vào thơ Việt Nam sau Đổi mới (từ 1986), có thể nhận thấy sự song hành với xu thế chung của khu vực: nhu cầu thoát khỏi thi pháp cũ, mở rộng đề tài sang đô thị, thân phận cá nhân, ký ức hậu chiến, và thử nghiệm nhiều hình thức mới. Tuy nhiên, thơ Việt vẫn giữ được bản sắc riêng biệt: mạch trữ tình giàu cảm xúc, gắn bó với dân gian, tín ngưỡng và truyền thống văn hóa, qua đó tạo nên tiếng nói nhân bản và gần gũi, phù hợp với nhịp sống đương đại.

So với bốn nước trong khu vực, vị thế quốc tế của thơ Việt còn khiêm tốn do hạn chế về dịch thuật và quảng bá. Song nhìn từ góc độ khu vực, thơ Việt đương đại đã chứng minh khả năng hòa nhập và đối thoại, đồng thời khẳng định căn tính mang tính bản địa. Bản sắc này làm phong phú bản đồ thơ châu Á, mở ra triển vọng để thơ Việt từng bước khẳng định vị thế trong dòng chảy văn học thế giới.

Nhìn tổng thể, thơ đương đại Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Thái Lan và Việt Nam phản chiếu những biến động xã hội, lịch sử cũng như chiều sâu tâm thức con người. Mỗi nền thơ mang sắc thái riêng, nhưng khi đặt cạnh nhau, chúng mở ra bức tranh rộng lớn về khát vọng tự do, tinh thần đối thoại, sự phản kháng bất công, ý thức gìn giữ bản sắc và nỗ lực tìm lại cân bằng tinh thần. Ở bất kỳ hoàn cảnh nào, con người vẫn tìm đến thi ca như một nơi trú ẩn, một nhịp cầu kết nối và một khả thể để tái thiết thế giới tinh thần của chính mình.

 

Hà Nội, 5/2024 – Hải Phòng, 8/2025

M.V.P

 

 

Bảng so sánh thơ 4 quốc gia

Tiêu chí	Nhật Bản	Hàn Quốc	Trung Quốc	Thái Lan
Truyền thống	Tanka, haiku, waka; gắn bó thiên nhiên, thiền định	Hyangga, Sijo, Gasa; vừa dân gian vừa bác học	Kinh Thi, thơ Đường – Tống; truyền thống lâu đời, ảnh hưởng Đông Á và khu vực	Thơ dân gian (khúc hát, ca kịch); chịu ảnh hưởng Phật giáo & văn học cung đình
Thi pháp	Tinh giản, cô đọng, giàu hình ảnh; khai thác cảm xúc cá nhân và khoảnh khắc	Cô đọng (Sijo), trữ tình; kết hợp đạo lý, tình yêu, phong cảnh; giàu âm nhạc	Hào sảng, đa dạng thể loại; từ cổ điển nghi lễ đến trữ tình, chính luận, siêu thực	Thường mang tính nhạc, kết hợp diễn xướng; gần gũi đời sống và tâm linh
Hiện đại hóa	Từ cuối thế kỷ XIX: tiếp thu phương Tây, khai phóng cái tôi, mở rộng thơ tự do	Thế kỷ XX: dân tộc chủ nghĩa, phản kháng xã hội, nữ quyền, đô thị hóa	Từ phong trào Ngũ Tứ (1919) → thơ Mông Lung (1970s) → thơ thời kỹ thuật số (21st C.); thử nghiệm mạnh mẽ	Thế kỷ XX gắn liền phong trào dân chủ, phản kháng xã hội; thơ trở thành tiếng nói đường phố
Giá trị nổi bật	Giữ truyền thống haiku/ tanka nhưng đồng thời đa dạng, mở rộng phạm vi biểu đạt; tinh thần khai phóng	Biểu đạt nỗi đau dân tộc, đô thị hóa, nữ quyền; kết hợp dân gian và hiện đại; giàu tính phản kháng	Nền thơ đồ sộ, có sức ảnh hưởng khu vực; từ cổ điển đến hiện đại luôn gắn kết xã hội, chính trị và sáng tạo	Gắn liền đời sống cộng đồng, dân chủ; thể hiện sức mạnh nghệ thuật như công cụ xã hội – chính trị

 

 

__________________________

[1] René Wellek (1903–1995) là nhà phê bình văn học Hoa Kỳ gốc Séc, giáo sư tại Đại học Yale, Hoa Kỳ, nổi tiếng với các công trình Theory of Literature, viết cùng Austin Warren năm 1949 (tạm dịch: Lý thuyết văn học); A History of Modern Criticism (1955–1992) (tạm dịch: Lịch sử phê bình hiện đại); Concepts of Criticism (1963) (tạm dịch: Những khái niệm về phê bình).

[2] Henry Hugo Heimlich Remak (1916–2009) là học giả Hoa Kỳ gốc Đức, Giáo sư văn học so sánh tại Đại học Indiana, Hoa Kỳ, tác giả nhiều công trình quan trọng như bài tiểu luận Comparative Literature: Its Definition and Function (1961) (tạm dịch: Văn học so sánh: Định nghĩa và chức năng, đồng thời tham gia biên soạn Comparative Literature: Method and Perspective (1961) (tạm dịch: Văn học so sánh: Phương pháp và viễn cảnh).

[3] Austin Warren (1899–1986) là nhà phê bình văn học và học giả Hoa Kỳ. Ông được biết đến nhiều qua những công trình lý thuyết và phê bình văn học so sánh, đặc biệt trong giai đoạn giữa thế kỷ XX. Warren từng giảng dạy tại nhiều trường đại học danh tiếng của Hoa Kỳ, trong đó có Harvard University và University of Michigan.

[4] Trích dịch Chương I: “Literature and Literary Study” (tạm dịch: Văn học và nghiên cứu văn học) cuốn sách Theory of Literature (tạm dịch: Lý thuyết văn học), NXB Harcourt, Brace & Company, New York, 1942.

[5] Michel Foucault (1926–1984), tên đầy đủ là Paul-Michel Foucault, là triết gia, sử gia tư tưởng, nhà xã hội học và nhà phê bình văn hóa người Pháp. Ông được xem là một trong những tư tưởng gia có ảnh hưởng sâu rộng nhất của thế kỷ XX, đặc biệt trong các lĩnh vực triết học, nhân học, phê bình văn học, nghiên cứu văn hóa và chính trị.

[6] Bộ sách 全唐诗 (Toàn Đường Thi) lần đầu tiên xuất bản vào năm 1705, do Hoàng đế Khang Hy đời nhà Thanh trực tiếp chỉ đạo biên soạn. Đây là tuyển tập lớn nhất của thơ Đường, gồm khoảng 48.900 bài thơ của hơn 2.200 thi nhân, biên thành 900 quyển, chia làm 30 tập.

[7] Phong trào Ngũ Tứ (4/5/1919, Trung Quốc) là phong trào sinh viên, học sinh, công nhân, trí thức phản đối Hiệp ước Versailles và chính phủ Trung Hoa Dân quốc vì chuyển giao Sơn Đông cho Nhật Bản. Phong trào lan rộng khắp các thành phố, buộc chính quyền cách chức quan chức thân Nhật và từ chối ký Hiệp ước, đồng thời thu hút đông đảo các tầng lớp tham gia bất chấp đàn áp. Nó thúc đẩy dân chủ, khoa học, tạo điều kiện cho sự lan truyền chủ nghĩa cộng sản và dẫn tới thành lập Đảng Cộng sản Trung Quốc (7/1921).

[8] Khổ thơ này rút từ bài viết “Trào lưu “Thơ Mông lung” trên thi đàn Trung Hoa nửa sau thế kỉ XX” của PGS.TS Nguyễn Thị Mai Chanh.  https://nguvan.hnue.edu.vn

[9] Nguồn: CRI https://vietnamese.cri.cn/561/2015/02/05/1s207668.htm

[10] "Thơ đương đại Trung Quốc nhìn từ “sự kiện Lê Hoa”" – Nguyễn Thị Thúy Hạnh http://vannghequandoi.com.vn/binh-luan-van-nghe/tho-duong-dai-trung-quoc-nhin-tu-su-kien-le-hoa_12572.ht

[11] Thời Nara (710–794): Giai đoạn Nhật Bản định đô tại Heijō-kyō, chịu ảnh hưởng sâu sắc từ nhà Đường; Phật giáo hưng thịnh, nhiều chùa lớn được xây dựng; văn học chữ Hán và chữ Kana khởi phát với các tác phẩm như “Kojiki”, “Nihon Shoki” và “Manyōshū”, đặt nền cho thời Heian sau đó.

[12] Alexander Arkadyevich Dolin là học giả chuyên ngành văn học Nhật Bản (1949 – ), giảng dạy tại Đại học Ngoại ngữ Tokyo (1992–2004), Đại học Quốc tế Akita (2004–2017), hiện là giáo sư tại Đại học Kinh tế cao cấp – Học viện Nghiên cứu Quốc gia, Moscow; tác giả bộ sách monumental History of New Japanese Poetry (4 tập), và nhiều công trình như The Bronze Age of Japanese Poetry: The Surge of Modern Verse in the Meiji–Taisho–Early Showa Period, cùng tuyển tập 8 tập Great Library of Japanese Poetry; tác giả của hơn 60 sách và dịch phẩm, đã nhận các giải thưởng uy tín của Nga và Nhật Bản.

[13] Nguồn: https://smithereens.wordpress.com/2009/08/25/tawara-machi-salad-anniversary-sarada-kinenbi-jap-1987-translated-in-english-and-french/

[14] Năm 2014, tập “Pointing Impossible” (tạm dịch: Chỉ vào điều không thể) mang về cho Osaki Giải Nakahara Chuya lần thứ 19; năm 2016 chị xuất bản sách thiếu nhi “Hey leaf, where is your home?” (tạm dịch: Này chiếc lá, nhà bạn ở đâu?); năm 2018 ra mắt “New Habitat” (tạm dịch: Chỗ ở mới). Trước đó chị đã xuất bản “The Ground” (tạm dịch: Mặt đất, 2011). Ngoài sáng tác, Osaki còn kết hợp cùng nghệ sĩ múa, nhạc sĩ, họa sĩ, và tham dự nhiều liên hoan thơ quốc tế tại Litva (2015), Ecuador (2017), Cuba (2018). Một số tác phẩm đã được dịch sang tiếng Anh, Tây Ban Nha và Litva.

[15] Lục địa Pangaea là siêu lục địa khổng lồ tồn tại cách đây hàng trăm triệu năm trước khi tách ra thành các lục địa ngày nay.

[16] Sugiyama Chiyo là bà ngoại của nhà thơ Sayaka Osaki, được nhắc đến như biểu tượng cho tình yêu vụng về và những ký ức gia đình.

[17] Tên họa sĩ Thụy Sĩ–Đức Paul Klee (1879–1940). Klee thường vẽ các hình tượng tưởng tượng, huyền bí, trong đó có những “thiên thần”.

[18] Nguồn: https://www.poetryinternational.com/en/poets-poems/poems/poem/103-29384_NOISY-ANIMAL

[19] Sijo có tên gọi khác là Đoản ca hay Thời điệu ca. Đây là thể thơ ba dòng sáu nhịp, nhấn mạnh nhạc điệu và triết lý. Trong bài viết  "Thể thơ Soji phổ nhạc của Đại Hàn Dân Quốc", tác giả Thanh Hương dẫn 1 bài thơ Soji của Song Si-yeol, hiệu là Uam (Vưu Am):

"Non tự xanh nước tự biếc

Ta tự tại giữa non xanh nước biếc

Vạn vật trưởng sanh rồi khắc tự già"

https://duhocvugia.edu.vn/2023/11/27/the-tho-soji-pho-nhac-cua-dai-han-dan-quoc/

[20] Gasa (Ca từ) là những bài thơ có số câu không cố định trong mỗi khổ, có thể rất dài, và mang tính tự sự, trần thuật cao.

[21] Akjang (Nhạc chương, hay còn gọi bản dàn bè nhạc) của những bài ca như Yongbieocheonga (Long Phi Ngự Thiên ca: bài hát về những con rồng bay trên bầu trời) được viết bằng chữ Hangeul.

[22] Tín ngưỡng Dangun tôn kính Dangun Wanggeom (Đàn Quân Vương Kiệm), vị vua sáng lập huyền thoại của nước Go-Joseon và tổ tiên dân tộc Hàn Quốc. Thần thoại kể Hwanung (Hoàn Nùng) giáng thế, kết hợp với người phụ nữ hóa thân từ gấu, sinh ra Dangun. Tín ngưỡng này củng cố ý thức dân tộc và được tưởng nhớ qua lễ Gaecheonjeol (Ngày Lập quốc).

[23] Phật giáo Theravāda bắt nguồn từ truyền thống Phật giáo Nguyên thủy, được xem là dòng giữ gìn gần gũi nhất với giáo pháp gốc của Đức Phật Thích Ca Mâu Ni. Tư tưởng và kinh điển của Theravāda chủ yếu dựa trên Tam Tạng Kinh điển Pāli.

[24] Ramayana là một sử thi Ấn Độ cổ đại, được viết bằng tiếng Phạn, kể về cuộc đời và chiến công của Rama, hoàng tử của Ayodhya, người hiện thân của đức Vishnu, trong hành trình cứu người vợ Sita khỏi quỷ vua Ravana. Đây là một trong hai sử thi lớn của Ấn Độ (cùng với Mahabharata) và có ảnh hưởng sâu rộng đến văn hóa, tôn giáo, nghệ thuật và văn học của nhiều nước Đông Nam Á, trong đó có Thái Lan, Indonesia, Campuchia và Malaysia.

[25] Sukhothai là một vương quốc cổ của người Thái, tồn tại từ năm 1238 đến 1438 tại khu vực phía nam Bắc Thái Lan ngày nay, với kinh đô cũ nằm ở xã Muang Kao, gần thị trấn Sukhothai. Vào đầu thế kỷ 13, khi Đế quốc Khmer suy yếu, các thủ lĩnh người Thái Pho Khun Pha Muang và Pho Khun Bang Klang Hao đã đánh đuổi quân Khmer, lập Sukhothai làm kinh đô, và Pho Khun Bang Klang Hao trở thành vua đầu tiên, mở ra triều đại Phra Ruang.

[26] Vương quốc Ayutthaya (1351–1767), tiền thân của Thái Lan hiện đại, là một cường quốc Đông Nam Á với thủ đô tại Ayutthaya, nổi tiếng là trung tâm thương mại và văn hóa quốc tế từ thế kỷ 17–18. Ban đầu là liên minh các thành bang ven biển (Lopburi, Suphanburi, Ayutthaya), vương quốc tập trung hóa dần và mở rộng quyền lực ra Bắc và bán đảo Mã Lai. Ayutthaya chịu ảnh hưởng văn hóa Ramakien, Phật giáo và có quan hệ ngoại giao, thương mại với Trung Quốc, Ấn Độ Dương và châu Âu.

[27] Giải thưởng Văn học Đông Nam Á (Southeast Asian Writers Award) được thành lập năm 1979 nhằm vinh danh các tác giả xuất sắc từ các nước ASEAN.

[28] Bài thơ “Sunset Over Thunder Spring” https://www.catranslation.org/feature/sunset-over-thunder-spring/