अंतर्यात्रा - और उड़ चला मन पांखी

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

नीता पोरवाल

                                      

 

वियतनाम के कवि माई वान फान द्वारा रचित ‘और उड़ चला मन पांखी’ तीन-तीन पंक्तियों की लघु कविताओं का संग्रह है। ये कविताएँ जापनी हायकू की तरह प्रतीत होतीं हैं लेकिन गौर करने वाली बात यह है कि जहां पारम्परिक हायकू में 5-7-5/5-8-5/5-9-5 अक्षरों के क्रम से लिखा जाता है, एक शब्द जो ऋतुओं को दर्शाता है जरूरी होता है और भावनाओं का वर्णन नही होता वहीँ इन कविताओं में ऐसी कोई बाध्यता नही है। कवि फान की हर कविता एक अलग परिदृश्य लिए और अलग भाव विश्व लिए स्वयं में सम्पूर्ण कविता है। मात्र तीन पंक्तियों की कविता में पाठक की यात्रा प्रथम पंक्ति से शुरु होती है और यात्रा करते हुए आखिरी पंक्ति तक आते-आते एक अंत तक भी पाठक पहुँचता है। कविताओं को पढ़ते-पढ़ते वह तीन रंग, तीन ज्योति, तीन ध्वनियों और तीन रंग की पिचकारी के रंग, सुर, लय और ताल के अद्भुत मनोहारी संगम में गोते लगाने लगता है।

 

साहित्य सुख-दु:ख के क्षणों का सुंदर दर्पण है। कहानी के मुकाबिले कविता में कम शब्दों मे जीवन की सजीव भंगिमा को प्रस्तुत कर देने की सामर्थ्य होती है वहीं लघु कविता अपने अद्भुत सौन्दर्य और कहन के कारण अत्यंत प्रभावशाली, स्मरणीय व रोचक हो जाती है। पाश्चात्य विचारक टैपलाडा ने ठीक ही कहा है- "रद्दी और मोटे प्रबंध काव्य लिखने की अपेक्षा अच्छा होगा कि हम एक चित्रकाव्य (मिनी-मुक्तक) लिखें जिससे कि लाइब्रेरी मे रखने की जगह भी मिल जाए।"

 

मेरा मानना है कि लघु कविताओं के सृजन के लिए ख़ास कौशल्य और ऋषि की तरह वर्षों की साधना चाहिए होती है वहीं पाठक को भी अर्थ ग्राह्य के लिए अपने ध्यान की कुंजी से वह ताला खोलना पड़ता है, दोनों ही जागरूक और प्रज्ञावान! कवि ने चाँद पर कविता लिखी तो झील में चाँद का अक्स पाठक को नजर आता हो, कंकड़ी फेंकी तो चाँद के टुकड़े बिखरकर पाठक की आँखों में आ लगते हों और चांदनी फैली तो उसे धरती के कण-कण पर बिखरी चांदी नजर आती हो, तो ऐसी मारक क्षमता होती है लघु कविताओं में। एक कुशल साजिन्दे की तरह कवि जानता है कि साज के किस तार को कितना कसा जाना है और किस तार को ढीला छोड़ना है कि गीत बेसुरा न हो। एक धनुर्धर की तरह अपनी नजर एकाग्र कर और सांस पर अंकुश रख बगैर तनाव के लक्ष्य पर निशाना साधता हो।अंग्रेजी भाषा के महान गीतकार और दार्शनिक कवियों में से एक माने जाने वाले अंग्रेजी कवि पर्सी बिशे शेली की उक्ति कवि फान की कविताओं के लिए सटीक बैठती है-"कविता दुनिया की छिपी हुई सुंदरता से पर्दा उठाती है, और परिचित वस्तुओं को वैसा ही बनाती है जैसे कि वे परिचित नहीं थीं।"

 

कवि माई वान फान की सरल दिखने वाली छोटी-छोटी अद्वितीय परतों वाली कविताओं में गूढ़ जीवन दर्शन समाया हुआ है। समन्दर की तरह असंख्य मोती मानिक लिए ये कविताएँ हमें कभी सुखद आश्चर्य से भरतीं हैं, कभी अपने विशुद्ध स्वरूप से जीवन के प्रति सहज और उदार बने रहने की ओर इंगित करतीं हैं तो कभी जीवन दर्शन की वृहद झांकी प्रस्तुत करतीं हैं। फान की कविताएँ हमें साधक बनाती हैं, हमें मांजती हैं और हमें परिष्कृत करतीं हैं मानो हमसे कहती हैं—

 

“जब कभी तुम्हारी चेतना में लहरें उठें तो अपने भीतर केन्द्र की तरफ सरक जाना।  केन्द्र पर सरकने से तुम बड़ी आसानी से परिधि पर चल रहे  कंपन के साक्षी बन कर निर्लिप्त भाव को उपलब्ध हो सकते हो। परिधि पर रह कर तुम कभी भी परिधि पर चल रहे कंपन के साक्षी नही हो सकते।केन्द्र पर रहकर तुम आसानी से देख सकते हो कि कैसे सतह पर काम, क्रोध, लोभ, मोह की लहरें अपने स्वभाव से उठती है, अपने स्वभाव के कारण ही विलुप्त हो जाती हैं और तुम इनसे बिल्कुल प्रभावित नही होते।  खोजो अपने भीतर उस केन्द्र को जो शान्ति, आनन्द और बोध का केन्द्र है|” कवि फान की कविताएँ पढ़कर मुझे अहसास हुआ कि आप साम्यवादी कवियों से कुछ भिन्न लिख रहे हैं। कविताओं का रुख आत्मचिंतन की ओर है। एकाग्रता उनकी पूंजी है एक उदाहरण देखिये --

 

कमल के पत्तों के बीच बैठा/ एक मेढक/ अपनी जीभ बाहर निकालता है/ कि छू सकूँ चाँद को

 

इस कविता में कवि के सौंदर्यवादी दृष्टिकोण का विस्तार और गहनता देखते ही बनती है। तीन पंक्तियों की स्वयं में परिपूर्ण सिर्फ एक कविता में कवि फान पाठक को प्राकृतिक प्रतीकात्मक पहलू के साथ,  संवेदनाओं और अहसासों की जमीन मुहैया कराते हैं एक और उदाहरण देखिये---

 

एक युगल/ कुएं से सटा/ बगैर आवाज किये चूम रहा है एक दूजे को/ अब तक काँप रही है हवा

 

इस कविता में अवलोकन करने वाली आंख की सटीकता, जगह और घटना के बीच अव्यक्त अहसास व्यक्त करने की क्षमता और उपयोग किए गए शब्दों का औचित्य देखते ही बनता है। एक और उदाहरण देखिये---

 

कोहरा/ इतनी देर तक छाया रहा/ कि गली हुई लकड़ी में भी/ फूल कुलबुला उठे

 

कविता में मौजूद यह पल प्रकृति के रहस्यों और अनुपम सौन्दर्य को देखने की पेशकश करता है। इस एक क्षण में, हम अनंत को देख सकते हैं और देखा जाए तो हर पल को जीना और बुनना आसान नहीं है। यह कवि को आगे बढ़ने के लिए अपने आप को लगातार दूर करने के लिए मजबूर भी कर सकता है। लेकिन, शायद, यह चुनौती वास्तव में वही है जो अस्तित्व और रचनात्मकता के वास्तविक सौंदर्य और अर्थ का गठन करती है। माई वान फान की सौंदर्यवादी सोच की यही शैली उनको एक विशिष्ट श्रेणी में ला खड़ा करती है। कुछ उदाहरण प्रकृति और भावों का मानवीकरण करतीं कविताओं के देखिये जिन्हें पढ़कर पाठक अचम्भित रह जाता है ---

 

गहरी नींद में/ लगभग सुबह के समय मुझे/ नजदीक लेटी ग्रीष्म ऋतु की भी सुध न रही

 

वसंत में सूरज/ नवोदित बीजों को नीचे खिसकाते हुए/ मानो उनके आंचल गिराता है 

 

रोशनी/ हमें कसकर पकड़ रही है/ पेड़ और मैं दोनों खिलखिला उठे हैं 

 

उड़ चला मन पांखी जहां कवि माई वान फान का फूल अपनी खुशबू बिखेर रहा है, एक काव्यात्मक आकाश है जिसमें एक उज्ज्वल चांदनी दिखाई दे रही है, जो नदी के किनारे एक शांत गाँव से आती है, जिसमें नदी के किनारे एक गाँव से झरने की आवाज़ आती है। एक पहाड़ी क्षेत्र में राग, कबूतरों के झुंड और कीड़े-मकोड़े, एक संकरे घर में शोर-शराबे की आवाज के साथ, एक पक्षी के पानी में गिरने और एक मछली के काटने से मच्छरों के काटने की आवाज के साथ, पंख फड़फड़ाने की आवाज के साथ। जहां कमल के फूलों की खुशबू के साथ, पोमेलो खिलता है ..., एक बौद्ध प्रार्थना सेवा में धूप सुगंध के साथ, एक टहनी पर चढ़ी बेल की छवि के साथ, एक मकड़ी की छवि के साथ एक जाल फैला हुआ है। जहां सूर्यास्त के ललछों रंग के साथ, गुलाबी और सफेद रंगों वाला गुलाबी और सफेद कमल खिलता है, नए खुलने वाले कलियों के कोमल हरे रंग के साथ, एक बड़े तूफान के सिलेटी ग्रे के साथ और यहां तक कि एक अंधेरी रात के रंग के साथ भी जीवन पुष्पित होता है। कविताओं का मिजाज वही समझ सकता है जिसने ताओ प्राप्त कर लिया हो जैसे-

 

बीज बोना/विघटित कीचड़ में/जैसा कि मैंने सिर्फ दर्जन भर कदम उठाए हैं/खेत कोहरे से भरे हुए हैं

कविता बीज बोने पर चर्चा करती है, जिसमें लगातार तीन क्रियाएँ हैं- बुवाई, चलना और बढ़ना - प्रकृति की असाधारण प्रजनन शक्ति का चित्रण। यहाँ वर्णन का विषय "बीज" है। कीचड़ में बीज उगते हैं जैसे मानव आत्मा प्रकृति में बढ़ती है। दूसरे शब्दों में, ब्रह्मांड की फसलों के बीच मनुष्य भी बीज होते हैं।

‘नए साल की पहली सुबह/मुझे एक बच्चे की जुर्राब का पता चला/मुलायम/एक पकने वाले फल की तरह’

कविता एक बहुत ही सरल घटना के बारे में बताती है। जुर्राब एक बच्चे की उपस्थिति को उकसाता है और कोमलता और प्रेम की भावनाओं को जगाता है। घटना नए साल के पहले दिन होती है यहाँ मुलायम शब्द कविता का मुख्य बिंदु बन जाता है।

 

इस तरह कहा जा सकता है कि समकालीन वियतनामी कविता में कवि माई वान फान की कविताएँ अप्रासंगिक, बहुरूपीय और आधुनिक कला के बेहद करीब हैं। माई वान फान की कविता नवीनीकरण और अन्वेषण की निरंतर यात्रा है जो आध्यात्मिक संयुजता के कारण अपना एक नया और ख़ास मुकाम रखतीं हैं। कविता की एक समृद्ध वृत्ति है। ये कविताएँ कवि की संवेदनशील और समृद्ध आत्मा की विशेष क्षमता की प्रतीक हैं।

 

कवि फान की कविताओं को हिंदी भाषा में परिवर्तित करते हुए मुझे वियतनाम देश की परम्परा और संस्कृति जानने का भी सुअवसर मिला। उम्मीद करती हूँ कि मेरे पाठक भी इस संकलन को पढ़कर वियतनामी संस्कृति और परम्परा को नजदीक से जानेंगे और समृद्ध होंगे।

 

-नीता पोरवाल             

 

 

 

 

 

Lời ngỏ tập thơ “Và trái tim bay đi”

(Tập thơ tiếng Hin-đi của Mai Văn Phấn, dịch giả Neetta Porwal, Nxb. Notion Press, Ấn Độ, 2020)

 

 

 

Neetta Porwal

Dịch từ tiếng Hin-đi:

Pradeep Kumar và Nguyễn Xuân Tuấn

 

 

 

“Và trái tim bay đi” là tập thơ ba câu do nhà thơ Việt Nam Mai Văn Phấn sáng tác. Những bài thơ này có vẻ giống thơ Haiku Nhật Bản, nhưng có điều cần lưu ý, trong thơ haiku truyền thống được viết theo cấu trúc âm tiết 5–7–5 / 5–8–5 / 5–9–5, một từ được viết bởi nhiều âm tiết. Nhưng ở tập thơ này, điều cần thiết để biểu đạt cảm xúc thường không thông qua phương thức miêu tả và không bị bó buộc trong đơn vị bài thơ này. Mỗi bài thơ của Mai Văn Phấn là một bài thơ hoàn chỉnh, viết cho từng bối cảnh khác nhau, cảm nhận đa dạng về thế giới. Trong mỗi bài thơ chỉ có ba dòng, hành trình của người đọc bắt đầu từ dòng đầu tiên và đi đến cuối cuộc hành trình ở dòng cuối cùng. Khi đọc các bài thơ ấy, độc giả như chìm vào ba sắc thái tuyệt mỹ, ba luồng ánh sáng, ba âm thanh, những giai điệu của giai điệu, nhịp điệu của nhịp điệu.

 

Văn học vốn là tấm gương phản chiếu những khoảnh khắc và cung bậc cảm xúc vui buồn. Nếu như thể loại truyện ngắn có khả năng miêu tả cuộc sống bằng những từ ngữ ngắn gọn, xúc tích thì các bài thơ ngắn lại miêu tả những khoảnh khắc đáng nhớ và thú vị về vẻ đẹp và ý nghĩa tuyệt vời của nó rất hiệu quả. Nhà tư tưởng phương Tây Taplada đã nói rất đúng: "Thà viết một tác phẩm để chúng ta có thể tìm thấy ở nơi nào đó trong thư viện còn hơn viết những bài thơ thô thiển và vô giá trị."

          

Tôi tin rằng để sáng tác những bài thơ ngắn đòi hỏi nhà thơ cần có kỹ năng đặc biệt với nhiều năm chiêm nghiệm như một nhà hiền triết. Trong khi đó, người đọc cũng phải mở khóa bằng chiếc chìa thiền định để có thể hiểu được ý nghĩa và cả ý niệm. Nếu nhà thơ viết bài thơ về trăng, người đọc có thể thấy hình ảnh ánh trăng trong hồ, buông xuống mặt hồ thì những mảnh trăng như vỡ trước mắt người đọc. Còn nếu ánh trăng lan tỏa thì lại thấy những vụn bạc vương vãi trên mặt đất. Bài thơ ngắn gọn mà có sức mạnh như vậy, giống như một loại nhạc cụ điêu luyện, nhà thơ biết dây nào được thắt chặt và dây nào được buông chùng để bản nhạc được thăng hoa, tập trung vào mục tiêu căng thẳng mà không tập trung vào con mắt như một cung thủ, luôn biết kiểm soát hơi thở. "Thơ che đi vẻ đẹp tiềm ẩn của thế giới và làm cho những điều vốn quen thuộc trở nên như thể chúng không hề quen thuộc."

          

Những vần thơ giản dị với những tầng nhỏ độc đáo của Mai Văn Phấn ẩn chứa những triết lý sống huyền bí. Những bài thơ này lấp đầy trái tim tôi bằng những ngạc nhiên thú vị, đôi khi cho thấy chúng ta vẫn thoải mái và hào phóng với bản chất thuần khiết và đôi khi trình bày một hoạt cảnh lớn về triết lý cuộc sống. Những bài thơ của Mai Văn Phấn khiến chúng ta phải tìm kiếm, thuyết phục và chắt lọc những gì ông muốn tỏ bày.

          

"Bất cứ khi nào những con sóng nổi lên trong ý thức của bạn, hãy di chuyển về phía trung tâm bên trong bạn. Bằng cách di chuyển đến trung tâm, bạn có thể dễ dàng trở thành nhân chứng cho những rung động đang diễn ra ở bên ngoài và bạn sẽ có thể có cảm giác thân thuộc. Bằng cách ở bên ngoài, bạn không bao giờ có thể chứng kiến sự rung động đang diễn ra ở ngoại vi. Bằng cách ở trung tâm, bạn có thể dễ dàng thấy các làn sóng công việc, sân hận, tham lam, mê hoặc phát sinh trên bề mặt như thế nào do bản chất của bạn. Chúng biến mất và bạn hoàn toàn không bị ảnh hưởng bởi chúng. Tìm thấy trung tâm bên trong bạn, trung tâm của hòa bình, niềm vui và nhận thức" (Jayakumar Rana).  Sau khi đọc những bài thơ của nhà thơ Mai Văn Phấn, tôi nhận ra rằng ông đang viết một cái gì đó khác với các nhà thơ cùng thời. Các bài thơ của ông hướng đến sự tự ý thức, tự quy tụ. Hãy xem một ví dụ:

 

Ngồi giữa lá sen

 

Con nhái bén

Thè lưỡi

Liếm trăng

 

Ở bài thơ này thể hiện sự chi tiết và sâu sắc trong cách tiếp cận thẩm mĩ của nhà thơ. Chỉ trong một bài thơ với ba dòng, Mai Văn Phấn đã cung cấp cho người đọc một khía cạnh biểu trưng tự nhiên, nền tảng của cảm giác và cảm xúc. Xem một ví dụ khác:

 

Đôi trai gái

 

Hôn nhau bên quả chuông

Chưa thỉnh

Gió đã ngân

 

Trong bài thơ này, sự chính xác của con mắt quan sát, khả năng truyền đạt nhận thức tiềm ẩn giữa địa điểm và sự kiện, và sự phù hợp của các từ ngữ được sử dụng đã được thể hiện. Xem một ví dụ khác:

 

Sương mù

 

Giăng

Gỗ mục

Đơm hoa

 

Khoảnh khắc này trong bài thơ mang đến một cái nhìn về những bí ẩn của thiên nhiên và vẻ đẹp độc đáo. Ở đây, chúng ta có thể nhìn thấy cái vô hạn, nếu nhìn thấy thì không dễ trải nghiệm và dệt nên từng khoảnh khắc. Nó cũng có thể buộc nhà thơ phải liên tục giữ khoảng cách để tiến về phía trước. Nhưng có lẽ, thử thách này chính là thứ tạo nên vẻ đẹp và ý nghĩa thực sự của sự tồn tại và sáng tạo. Phong cách tư duy thẩm mỹ này của Mai Văn Phấn đưa ông vào một phạm trù riêng biệt. Xem một số ví dụ về các bài thơ nhân hóa thiên nhiên và tình cảm mà độc giả không khỏi ngạc nhiên khi đọc.

 

Đêm giao mùa

 

Gần sáng

Ngủ say không biết

Nằm cạnh mùa hè 

 

 

Nắng xuân

 

Thả bầu vú

Đọt mầm

Nhú

  

 

Ánh sáng

 

Đang nắm chặt

Tôi

Và cây nảy lộc

 

“Và trái tim bay đi” là nơi đóa hoa của nhà thơ Mai Văn Phấn đang tỏa hương, một bầu trời thơ mộng hiện ra dưới ánh trăng sáng, nơi làng quê êm đềm bên bờ sông, có thác nước, một giọng nói vang lên. Ở một vùng núi cao, những đàn chim bồ câu và côn trùng, với âm thanh ồn ào trong ngôi nhà chật hẹp, tiếng vỗ cánh, với tiếng muỗi, tiếng chim và con cá cắn câu. Nơi hoa bưởi nở, có hương hoa sen, một chiếc bẫy giăng với hình con nhện, cành nho đang leo trên cành, hương thơm lan tỏa trong một buổi lễ cầu nguyện của Phật tử. Nơi những bông sen hồng trắng nở cùng sắc hoàng hôn, sắc hồng phớt, trắng hồng, xanh dịu của những búp non mới hé nở, với màu xám xịt của một cơn bão lớn và cả những màu của đêm đen. Cuộc sống thăng hoa khiến người ta có thể hiểu được tâm trạng trong những bài thơ đắc Đạo, chẳng hạn như:

 

Gieo giống

 

Vào bùn ngấu

Mới đi được mươi bước

Cánh đồng đã mọc đầy sương mù

 

Bài thơ bàn về việc gieo hạt, có ba động từ liên tiếp: gieo, đi và mọc - miêu tả khả năng sinh sôi lạ thường của thiên nhiên. Chủ đề của miêu tả ở đây là "hạt giống". Hạt giống mọc trong bùn ngấu cũng như tâm hồn con người lớn lên trong tự nhiên. Nói cách khác, con người cũng là hạt giống trong số vô vàn các loại cây trồng của vũ trụ.

 

Sáng mồng một

 

Nhặt được chiếc tất trẻ con

Mềm

Như trái chín

 

Bài thơ kể về một việc rất bình dị. Một chiếc tất khơi gợi sự hiện diện của một đứa trẻ và khơi dậy cảm giác dịu dàng và yêu thương. Sự kiện diễn ra vào ngày đầu tiên của năm mới, nơi mà từ ngữ mềm mại trở thành điểm chính của bài thơ.

 

Có thể nói, trong nền thơ ca Việt Nam đương đại, những vần thơ của nhà thơ Mai Văn Phấn là những vần thơ bất ly thân, đa nghĩa và vô cùng gần gũi với nghệ thuật hiện đại. Thơ của Mai Văn Phấn là một hành trình đổi mới và khám phá liên tục, giữ một vị trí mới và đặc biệt mang giá trị tinh thần văn hóa. Thơ có bản năng phong phú. Những bài thơ này tượng trưng cho khả năng đặc biệt của tâm hồn nhạy cảm và phong phú của nhà thơ.

 

Trong khi dịch những bài thơ của Mai Văn Phấn sang tiếng Hin-đi, tôi cũng có cơ hội để hiểu biết thêm về truyền thống và văn hóa Việt Nam. Hy vọng rằng, bạn đọc chúng ta cũng sẽ hiểu biết và được giàu có thêm bằng văn hóa và truyền thống Việt Nam khi đọc tác phẩm này.