Người đọc cũng cần sáng tạo - Phóng viên Hà Ngân thực hiện phỏng vấn
Người đọc cũng cần sáng tạo
(Phóng viên Hà Ngân thực hiện phỏng vấn)
Tranh của Gürbüz Doğan Ekşioğlu (Thổ Nhĩ Kỳ)
Là một tên tuổi của Hải
Phòng luôn được nhắc đến với những liên tục đổi mới trong thi ca, liên tục gặt
hái những giải thưởng và những thành công từ cách tân sáng tác cả trong nước và
quốc tế, cuộc trò chuyện với nhà thơ Mai Văn Phấn về một bài thơ cụ thể gợi mở
nhiều điều bạn yêu thơ muốn biết và khám phá. Có thể sau cuộc trò chuyện này,
mỗi người yêu thơ, nhất là thơ Mai Văn Phấn sẽ cảm nhận được "Điều gì thật
nhất trong thơ?".
* Thưa nhà thơ Mai
Văn Phấn, là một tác giả luôn cách tân không mệt mỏi, luôn tìm kiếm những điều
mới lạ trong thơ, có bao giờ ông nghĩ rằng những thay đổi liên tục để tạo nên
sự khác biệt ấy khiến cho những bài thơ trở nên khó hiểu, khó cảm nhận đối với
độc giả?
- Sáng tạo là hành trình đi tìm những giá trị mới cùng
những cách thể hiện mới lạ, độc đáo. Hành trình ấy nhằm mở rộng, làm phong phú
thêm thế giới nghệ thuật thơ, đẩy xa hơn nữa đường biên của tưởng tượng, của
cảm xúc. Mỗi bài thơ nên là một cuộc lên đường, mở ra hành trình mới. Và, tôi
mong mỏi độc giả cũng tiếp nhận tác phẩm thơ bằng tinh thần ấy. Quá trình viết
và đọc có thể giao thoa, cũng có thể lệch nhịp. Tuy nhiên, với cả người viết và
người đọc, thơ ca tạo cho chúng ta cơ hội phát hiện, khám phá được điều kì
diệu, mới mẻ trong một thế giới mà ta tưởng rằng mọi thứ đã trở nên quen thuộc,
hoặc nhàm chán. Do vậy, cả người viết và người đọc nên cùng hướng về phía
trước, chống lại những thói quen cũ kĩ. Ngay cả với những bài thơ được gọi là
truyền thống, là kinh điển, với mỗi người đọc mới, với một lần đọc mới, cũng là
một hành trình và thách thức mới. Với một nhà thơ, cách tân là cuộc lột xác
nhọc nhằn, thì với độc giả, tiếp nhận những giá trị mới, khác lạ cũng là một
hành trình không mấy dễ dàng. Cho nên, vượt qua được nỗi sợ sự “khó hiểu”, “khó
cảm nhận” rồi thì cả người viết và người đọc đều chạm tới được những giá trị
mới trong cảm xúc và nhận thức.
* Có ý kiến cho
rằng “con chào mào đốm trắng mũ đỏ” trong bài thơ Con chào mào là không có
thật, không có một con chào mào như vậy trong thiên nhiên. Phải chăng nhà thơ
đã từng nhìn thấy con chào mào như vậy? Hay đây chỉ là một sự tưởng tượng phi
thực tế?
- Nếu ví thơ như
cái cây, thì rễ của nó nhất định phải bám vào đất - mảnh đất của hiện thực đời
sống. Cái cây kia sống nhờ đất mà đơm hoa kết trái, hoa trái lại mang hình hài,
sứ mệnh và giá trị của riêng nó. Thơ ca cũng tương tự như vậy, nó không sao
chép, mô phỏng lại đời sống mà thăng hoa, phát sáng từ hiện thực bằng nghệ
thuật ngôn từ. Để có được hình ảnh “con chào mào đốm trắng mũ đỏ”, tôi
đã làm bạn với không biết bao nhiêu con chào mào, với nhiều loài chim kể từ khi
mới lớn. Rồi một hôm nghe như có tiếng con chào mào nào đó hót vang giữa không
trung, trong tôi bỗng xuất hiện hình ảnh của câu thơ kia. Hình ảnh ấy đã sáng
lên trong tưởng tượng của tôi như một ngôi sao, như đốm lửa dẫn dắt tôi đến khi
bài thơ kết thúc. Đơn giản là tôi cảm nhận thấy vẻ đẹp đầy sức hút, rực rỡ và
tươi mới trong hình ảnh “con chào mào đốm trắng mũ đỏ”. Con chào mào đốm trắng
mũ đỏ ở đây hay con phượng hoàng lửa trong câu chuyện cổ, con rồng trong văn
hóa phương Đông, nó vừa thực vừa không thực... như mọi hình tượng thơ. Nó bay
và hót để nối liền bầu trời thực và bầu trời tưởng tượng trong đời sống của
chúng ta.
* Hình như có một
nhà thơ đã từng nói rằng khoảng cách giữa ngôn từ và hiện thực là một vực thẳm
trong thơ. Điều này có làm cho thơ trở nên khó hiểu và khó đọc hay không?
- Những ai đã từng thử làm một bài thơ đều thấy rằng, thể
hiện được hiện thực đời sống (bao gồm cả thế giới bên ngoài và thế giới tâm hồn
bên trong con người) bằng ngôn từ là điều khó khăn, thách thức. Không phải lúc
nào người viết cũng tìm được hình thức ngôn từ phù hợp, đắc địa để biểu đạt
được ý tưởng, hiện thực đời sống, hiện thực tinh thần. Tìm kiếm và gắn kết được
hiện thực và ngôn ngữ thơ ca là một quá trình khổ công của người viết. Quả thực
nếu người viết không tìm kiếm được cách thể hiện cho hiện thực đời sống, hiện
thực tâm hồn trong khi viết thì việc làm thơ còn khó khăn hơn vượt qua một vực
thẳm. Việc giảm bớt sự ngăn cách của "vực thẳm" kia hoàn toàn phụ
thuộc vào tài năng, vào quan niệm của người viết. Theo tôi, vươn tới sự giản
dị, vận dụng tối đa cách nói đời thường cũng là một trong những thủ pháp làm
cho thơ hiện đại đến gần hơn với người đọc. Vấn đề còn nằm ở sự tiếp nhận của
người đọc nữa. Vì thế, rất cần sự đồng điệu, sáng tạo, thậm chí là đột phá của
người đọc trong tiếp nhận thơ ca.
* Vậy theo nhà thơ,
điều gì mới là thật nhất trong thơ? Cụ thể là trong bài thơ Con chào mào...
- Trong sáng tạo thơ ca, ngoài chiều sâu văn hóa và bút
pháp vững vàng, điều quan trọng nhất với nhà thơ là nguồn cảm hứng mạnh mẽ,
xuyên suốt trong khi viết. Cảm xúc chi phối sự lựa chọn hình tượng, ngôn từ.
Cảm xúc là điều thật nhất và tác động mạnh mẽ nhất đến sự thể hiện hình tượng.
Cảm xúc dẫn dắt và giúp nhà thơ bộc lộ hết khả năng sáng tạo, khơi lộ được vẻ
đẹp tâm hồn mình để dựng lên một hình tượng thơ. Cảm xúc thật thì hình tượng
thật, dù hình tượng ấy được thể hiện bằng bút pháp nào. Bài thơ Con chào mào
của tôi được viết trong trạng thái như vậy. Nó là sự kết tụ vẻ đẹp, sức sống
bất diệt của thiên nhiên mà tôi đã được trải nghiệm, và giờ đây càng muốn gìn giữ,
bảo vệ nó. Vì thế, “Con chào mào đốm trắng mũ đỏ”, “khung nắng khung gió”,
“nhành cây xanh...” và cả cái trạng thái “hối hả đuổi theo”... với
tôi, đều là thật, đó là tình yêu mà tôi dâng tặng cho thiên nhiên, cho những vẻ
đẹp tự do, như nó vốn có, không sở hữu và không thể trói buộc, dù dưới bất kì
hình thức nào. Nhưng nó vẫn là trong tôi, vẫn ngân lên như tiếng hót và bay vút
trong không gian xanh...
* Những điều nhà thơ chia sẻ thật ý nghĩa và thú vị. Những chia sẻ này sẽ
giúp độc giả nhỏ tuổi sẽ cảm thấy bài thơ bớt khó hiểu hơn, cảm nhận rõ rệt hơn
thế giới tự do, phóng khoáng của “con chào mào đốm trắng mũ đỏ” để từ đó biết
trân trọng hơn vẻ đẹp của sự sống, của thiên nhiên quanh ta. Xin trân trọng cảm
ơn nhà thơ!
Mai Văn Phấn
CON CHÀO MÀO
Con
chào mào đốm trắng mũ đỏ
Hót
trên cây cao chót vót
triu...
uýt... huýt... tu hìu...
Tôi
vội vẽ chiếc lồng trong ý nghĩ
Sợ
chim bay đi
Vừa
vẽ xong nó cất cánh
Tôi
ôm khung nắng, khung gió
Nhành
cây xanh hối hả đuổi theo
Trong
vô tăm tích tôi nghĩ
Lát
nữa chào mào sẽ mổ những con sâu
Trái
cây chín đỏ
Từng
giọt nước
Thanh
sạch của tôi
triu...
uýt... huýt... tu hìu...
Chẳng
cần chim lại bay về
Tiếng
hót ấy giờ tôi nghe rất rõ.
(Rút từ tập thơ “Bầu
trời không mái che”, Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2010)
Đã đăng:
- Báo Hải Phòng cuối tuần, số 371 Bộ mới (1794), ra ngày 28/12/2023;
- "Văn học và tuổi trẻ" - Tháng 1/2024)